Page 20 - 1-2017
P. 20
Хорижий филология. №1, 2017 йил
киритилмаган ва, табиийки, тадқиқотчилар адабиѐтшунос ва мунаққидларнинг диққат-
ўзлари фойдаланилаѐтган тушунча ва эътиборига сазовор бўлган “Поэтика”
атамаларнинг мавқеи хусусида саволни ўз рисоласида илгари сурган иккига
олдиларига қўймаган эдилар. Шу тариқа ажратишни кенгайтиради ва икки турни
дудмол вазият юзага келган. Лекин, алоҳида белгилайди: “Биринчиси бадиий
адабиѐт ҳақида гап очилган заҳоти, матнни ўрганиш билан қаноатланади;
хоҳлаймизми, йўқми, бадиий матннинг иккинчисига кўра, ҳар бир алоҳида
умумий концепциясига таянишимизга олинган асар қандайдир мавҳум
тўғри келади. Ушбу концепцияни ишлаб структуранинг юзага чиқиши, намоѐн
4
чиқаѐтган, аниқ шаклга солаѐтган соҳа – бўлишидек кўриб чиқилади”.
2
поэтикадир”. Биринчи ѐндашувда – Тодоров уни
Поэтика билан бир қаторда Тодоров “интерпретация” деб атайди – асар ягона
“ўқиш”ни ҳам адабиѐтга бўлган ўзига хос объект сифатида кўриб чиқилади, уни
ѐндашув сифатида алоҳида ажратади. тавсиф ва тасвирлаш эса – тадқиқотнинг
Ўқиш мақсади – битта асарни таҳлил якуний мақсади ҳисобланади. Бу турга
қилиш, аниқроғи унинг тузилишини Тодоров, шунингдек талқин, шарҳ,
аниқлаш, матн элементларининг бир- тушунтириш, ўқиш, таҳлил ва ниҳоят,
бирига мувофиқ келиш тамойиллари, танқидни қўшади. Айни пайтда Тодоровга
уйғун ҳолда намоѐн бўлишини улар ўртасидаги тафовут эмас, балки
ўрганишдан иборат. Поэтика ва ўқиш бир- уларни бирлаштирувчи жиҳат, яъни
бири билан чамбарчас боғлиқдир. Ўқиш ўрганиб чиқилаѐтган асарнинг маъно-
поэтикада таҳлил воситаларини топади, мазмунини очиб бериш, унга ойдинлик
тушунча ва истилоҳ системасидан киритиш, уни очиқ ва аниқ ифодалаш
фойдаланади. Лекин ўқишни поэтиканинг муҳим аҳамият касб этади.
бир тури, кўргазмали қуроли, оддий Иккинчи ѐндашувни Тодоров “илм”
мисоли деб хисоблаш нотўғри: уларнинг деб атайди. Ушбу истилоҳни қўллаш
мақсадлари ҳам ҳар хил. Шунга тадқиқотнинг аниқлик даражаси билан
қарамасдан, поэтика яратган концепция, эмас, унинг умумназарий аҳамияти билан
концептуал ѐндашув, таъбир жоиз бўлса, изоҳланади: “Алоҳида олинган асарни
“ўзидаги нарса”, ѐпиқ доира ҳосил қилувчи тавсиф ва тасвирлаш эмас, унинг маъно-
мавқеидан узоқлашиб, тадқиқотнинг мазмунини аниқлаш ҳам эмас, балки
муҳим воситаси, ажралмас қисми, айни умумий қонуниятларини ўрнатиш
пайтда индивидуал услуб, система, бадиий муҳимдир, чунки айнан уларга асосланиб
5
матнни тасвирлаш ва тавсифлашнинг асар қурилади”.
3
қуролига айланади”. “Структур поэтиканинг объекти
“Поэтика” ва “ўқиш”ни бир-бирига бадиий асар эмас, аксинча, уни бадиий
чамбарчас боғлиқ, бироқ бадиий матнга матн (discours littéraire) негизини ташкил
нисбатан принципиал фарқ қилувчи қилувчи сўз ва ибора, кенг маънода, маъно
ѐндашув сифатида ажратиш француз ва мазмун, асосий ғоя ва фикр
адабиѐтшуносларининг қарашларига қизиқтиради. Шу тариқа, ҳар қандай асар
хосдир. Буни биз Р.Бартнинг “Танқид ва мавҳум структуранинг амалга ошиши,
ҳақиқат” номли дастурий эссесида ва устига устак, амалга ошишнинг биргина
қатор мақолаларида кўришимиз мумкин. жузъий шаклидек кўриб чиқилади...<...>
Ц.Тодоров, бадиий матнга бўлган Уни (структурал поэтикани – М.Х.)
ѐндашувлар орасида поэтиканинг мавҳум хусусият, яъни адабиѐтни
эгаллаган ўрни хусусида фикр юритаркан, санъатнинг бошқа турларидан фарқлаб
2 4
Қаранг: Тодоров Ц. Поэтика. С франц. А.К. Тодоров Ц. Поэтика. Перевод с франц. А.К.
Жолковского // Структурализм: “за” и “против”. М., 1975. c. 40. Жолковского // Структурализм: “за” и “против”. М., 1975, с. 37.
3 Todorov Tz. Poétique de la prose. Paris, 1971. p. 243. 5 Ўша манба, 40 бет.
19
