Page 22 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

муносабатларини аниқлаштиришга тугалланмайдиган мураккаб ходиса
интилади. Бу жиҳатда у М.Маргеску билан эканлигининг эътирофи.
ҳам (у савол қўйилишининг ўзини нотўғри Иккинчиси. Маълумки, Р.Якобсон
ҳисоблайди, негаки унинг учун бадиий ва рус формал мактабига мансуб олимлар
8
қиммат санъатнинг зарурий шарти эмас. томонидан яратилган асар
Р.Барт билан ҳам (у гоҳ адабиѐтни концепцияларида бадиий усул, айниқса,
ўрганувчининг “баҳоламаслик” нуқтаи дастлабки вақтларда муҳим роль ўйнаган
назарини асослаб, гоҳ унинг баҳосини усулни ўрганиш эса улар учун кўп
ягона мезони (ўлчови) сифатида ҳолларда деярли поэтиканинг асосий
индивидуал қониқиш (завқланиш)ни олға вазифаси бўлган. Дарвоқе айтиш жоизки,
суриб, ушбу саволдан қочишга ҳаракат француз структурализмининг ўзидан
қилади) ихтилоф ҳолатида. Тодоров олдингилар билан алоқалари айнан шу
адабиѐтшуносликка оид таҳлил асарни ерда (ўринда) энг кучли намоѐн бўлади.
эстетик баҳолашга интилиши зарурлигига Ўзи ҳам бадиий усул тадқиқида кўп
ишончи комил. Интилиши ва интилиши ишларни амалга оширган Тодоров, шундай
зарур, аммо, у таъкидлаганидек, асарни бўлса-да, бунинг адабиѐтнинг ўзига
эстетик аҳамиятли қиладиган нарсани хосликларининг тадқиқи учун етарли
(хусусиятни) аниқлаш учун муайян эмаслиги ҳақида очиқ айтади. Бинобарин,
андозаларни яратишга барча уринишлар унинг ўзи ушбу ўзига хосликни
кейинги авлод томонидан, албатта, рад “адабийлик”дан иборат деб хисобламайди,
этиб келинган. “Поэтика” номли йўқса унга усулнинг ўзи ҳам “етарди”.
рисоласида Тодоров ушбу “андозалардан” Бироқ, ўша М.Маргескудан фарқли ўлароқ,
асосан асарда ҳикоячи нуқтаи назари Ц.Тодоров эстетика билан поэтика
билан ҳикоя субъекти ўзаро оралиғида ўтиб бўлмайдиган жарлик
муносабатларига қарашлар билан боғлиқ ѐтибди деб хисоблайди, боз устига,
бир нечаларини таҳлил ҳам қилади. асарнинг бадиий қиммати муаммоларини
Натижада анчайин тушкун хулосаларга ечишга поэтика қодир эмаслигига ҳам
келади: “Ҳозирги кунгача эстетик қиммат қўшилмайди. Ц.Тодоров таъкидлайдики,
(қиймат) мезонлари сифатида таклиф “поэтика бўйича илк тадқиқотлардаѐқ
этилганларнинг барчаси, аслида у ѐки бу санъат асарининг эстетик қиммати
асарларнинг ѐхуд асарлар гуруҳларининг муаммоси қўйилганди, бироқ олинган
яхши тавсифлари бўлиб чиқди холос; жавобларни, унинг фикрича, ҳозирча
10
аммо, равшанки, қанчалик муваффақиятли қониқарли ҳисоблаб бўлмайди”.
бўлмасин, тавсифни гўзаллик Ц.Тодоров асарнинг структурал тавсифини
қонуниятларининг инкишофи деб рад этмайди, уни гўзаллик моҳиятини
бўлмайди. Қўлланиши, ҳеч шубҳасиз аниқлаш учун фойдасиз деб ўйламайди,
гўзаллик ҳиссини келтириб чиқарадиган лекин у “аввало, кейинги изланишлар
9
адабий усул мавжуд эмас”. йўналишининг кўрсаткичи сифатидагина
Мана шу охирги жумлада икки қадрли бўлган, ҳақиқатга дастлабки қўпол
жиҳат эътиборимизни ўзига жалб этади. яқинлашув” дан иборат деб ҳисоблайди.
Биринчидан, асарнинг эстетик қиммати – “Эстетик қиммат муаммоси, афтидан, анча
11
хусусиятлар ва томонлар бутун бир мураккаб ...”.
мажмуасининг ўзаро таъсири натижаси Асарнинг бадиий аҳамияти
сифатида юзага келувчи ҳамда асар (киймати)ни англаш учун унинг
шаклининг қандайдир битта структурасини ўрганиш муҳимлигини
таъкидларкан, шу билан бир вақтда
Тодоров ушбу йўлни яккаю ягона деб
8 Marghescou M. Le Consept de littérarite. Essai sur les
possibilités théoriques dune science de la littérature. – Thettague.
Paris, 1974. 10
9 Ўша асар. Р. 106
Тодоров 1975, 106. 11 Ўша жойда.
21