Page 23 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

қарашга мойил эмас. Унинг фикрича, инсоннинг бутун ментал фаолиятини
мураккаб эстетик ҳодиса сифатида асарни бошқарувчи асосий руҳий жараѐнлар
баҳолаш учун унинг ички хусусиятларини яхлитлигининг ифодаси ѐки акси бўлган
ўрганиш кифоя қилмайди. универсал грамматика қонуниятларини
Асарни ўқувчи идроки контекстида кашф этишга интилади. Шу тарзда
ўрганиш зарур, боз устига, шу ўқувчи Ц.Тодоров, инсоний грамматикадан
идрокининг ўзини тарихий ривожланиб санъатий грамматика ва кейинида –
борувчи категория сифатида қараш лозим, борлиқнинг “универсал грамматикаси”
бу ўз навбатида, мазкур баҳолар томонга ҳаракатланади”. У коинотнинг
нисбийлиги ҳамда нотурғунлигини барча инсонлар учун ягона бўлгани
изоҳлайди. учунгина универсал эмас, балки – муҳими
Тодоров учун бу – поэтика билан – коинотнинг структурасига мувофиқлиги
14
асарнинг бадиий аҳамиятининг тадқиқи сабаблидир”, деган тўхтамга келади.
орасида кўприкча ўрнатиш имконини Дарвоқе, “Декамерон” тўғрисидаги
берувчи изланишларнинг эҳтимолий ўз тадқиқотида Ц.Тодоров, “шу китоб
йўналишларидан бири. Эҳтимолий структураси биланмас, умуман ҳикоя
(имконият)лардан бири, аммо структураси билан” шуғулланаркан, айнан
Тодоровнинг ўзи тан олганидек, ягона шунақа “универсал грамматика”ни
эмас. Асар структураси тўғрисидаги илмий яратишга уринади.
билим унинг учун зарурий бўлиб, у Соф кўринишда новелла
фақатгина тадқиқотнинг бошқа интригасига тааллуқли бўлмаган ҳамма
йўналишлари билан бирикканидагина нарсани онгли равишда чиқариб
бизга бадиий асарнинг ўзига хосликлари ташларкан ва мустасно этаркан олим ўзига
нималардан иборатлигини, эстетик олдиндан тадқиқот майдонини
таъсирининг сири нимадалигини қачондир “тайѐрлайди”. Ҳар қандай интрига
аниқлаб бериши мумкиндир. мувозанатнинг бир ҳолатидан бошқасига
Ўзининг аниқ таҳлилларида ўтишдан иборат деб ҳисоблаб, Тодоров,
Тодоровнинг ўзи поэтика қодир бўлган интриганинг ўзини қисқа якун (резюме)га
биринчи вазифани амалга оширади – асар олиб келади. “Идеал ҳикоя қандайдир
структурасини ўрганади. Ушбу масала ташқи куч билан портлайдиган барқарор
12
“Хавфли алоқалар” таҳлилида ўз вазиятдан бошланади. Натижада
ечимини топади, шунингдек, барқарорликнинг бузилиши ҳолати юзага
тадқиқотчининг “Декамерон” ҳақидаги келади; қарама-қарши йўналишга
13
ишида ҳам диққат марказида туради. қаратилган куч таъсири оқибатида
Ушбу ишнинг режалаштирилиши ва мувозанат тикланади; бу иккинчи
бажарилиши Тодоровнинг А.Греймас мувозанат худди биринчисидек, лекин
15
қарашларига яқинлигидан гувоҳлик беради улар ҳеч қачон айнан бўлишмайди”.
ва бу унинг томонидан яратилган Тодоров фикрига кўра новелла
новеллистик интрига грамматикасида ўз интригасининг схемаси ана шундай.
аксини топади. Ц.Тодоров ҳикоя Новелланинг ҳаддан ортиқ
элементларини сўз туркумларига ѐки содда қисқартирилган якуни билан ишларкан,
риторик фигураларга тенглаштиришга олим эгани – иштирок этувчи шахс,
ҳамда уларни лисоний ҳодисалар сифатида кесимни – иш ҳаракатни – у вазиятни
таҳлил қилишга мойил. ўзгартириши керак ҳамда эгани
Умуман олим адабиѐт тавсифловчи – аниқловчини алоҳида
грамматикасини яратишгагина эмас, ажратади. Тадқиқотчининг эътибори
кесимни ўрганишга тўласинча қаратилган,

12
Todorov Tz. Les liaisons dangereuses. Paris, 1965.
13 Todorov Tz. Grammairedu Decameron. – The Hague, 14 Қаранг: Ўша манба, р.-15.
Pаris, 1969. 15 Todorov Tz. Poetique de lа prose. Pаris, 1971. p. 121.
22