Page 6 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

МУСТАҚИЛЛИК ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕК ФРАЗЕОЛОГИЯСИ:
эришилган ютуқлар ва навбатдаги вазифалар

Йўлдошев Бекмурод,
ф.ф.д., профессор

Таҳририятдан: Профессор Бекмурод Йўлдошев журналимизнинг фаол муаллифларидан эди,
билимдон, зукко олим миллий тилшуносликда кечаѐтган янгиликлардан доимо хабардор бўлиб турадиган шахс
сифатида ҳамкасблари ѐш тадқиқотчилар олқишига сазовор бўлган эди. “Тирик кутубхона” унвонига эга бўлган
Б.Йўлдошевнинг ишлари билан танишиш, у билан ҳамсуҳбат бўлишга интилган дамларимизни унутмаймиз.
Ушбу мақолани домла таҳририятга 2016 йилнинг охирида келтирган эди, афсуски, унинг нашрини кўриш
муаллифга буюрмаган экан. Журнал таҳририяти Бекмурод домланинг тилшунослигимиздаги изи ҳеч қачон
ўчмаслигига ишонч билдиради.

Калит сўзлар: фразеологизм, фразеология, ўзбек фразеологияси, фразеологик норма,
фразеологик шаклланиш, компонент таҳлил, фразеологизмларнинг функционал-семантик
хусусиятлари, фразеологизмларнинг функционал-семантик синонимлари (ФСС) ва бошқалар.

Мамлакатимизда мустақиллик, осмонга етди, юраги шувиллаб кетди, оғзи
истиқлол шабадаси бошқа фанлар қатори очилиб қолди, юраги қоқ ѐрилаѐзди сингари
тилшунослик фани равнақига ҳам кучли фраземаларни компонент таҳлил методи
таъсир кўрсатиб келмоқда. Мустақиллик асосида ўрганди, шу мавзуда номзодлик
даврида тилимизнинг фразеологик диссертациясини ҳимоя қилди [1].
бойлигини тўла қамраб олувчи турли хил Қ.Ҳакимовнинг тадқиқоти шуни
изоҳли луғатлар, сўзликлар яратишга кўрсатадики, “фраземаларнинг юзага
алоҳида аҳамият берилди. Масалан, келиши фақат маъно ҳодисасидир. Унинг
Ш.Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг таркибидаги бўлаклар ўртасида
фразеологик луғати» (1992), шаклланган синтактик муносабат ўз
М.Содиқованинг “Қисқача русча-ўзбекча қимматини сақлаган, ўзгаришга учрамаган
барқарор иборалар луғати” (1994), Маҳмуд ҳолатда қолади. Бунда содда гап қолипли
Сатторнинг “Ўзбекнинг гапи қизиқ” (1994; фраземалар гарчи маъно жиҳатдан тил
2011), Б.Йўлдошев, К.Бозорбоевнинг бирлиги ҳолига келиб қолган бўлса ҳам,
“Ўзбек тилининг фразеологик луғати” синтактик жиҳатдан содда гаплик
(сўзлик, 1998), Ш.Шомақсудов, қимматини сақлайди. У нутқ таркибида
Ш.Шораҳмедовларнинг “Маънолар гап сифатида олиниб, бошқа бўлаклар унга
маҳзани” (2001), Ш.Шомақсудов, мослаштирилади ва унинг бирор бўлагига
С.Долимовларнинг “Қайроқи сўзлар” (халқ боғлаб қўлланади” [1, 20].
иборалари, 2011), Н.Маҳмудов, Фраземаларни компонент таҳлил
Д.Худойбергановаларнинг “Ўзбек тили қилишнинг айрим натижалари
ўхшатишларининг изоҳли луғати” (2013), проф.Ш.Раҳматуллаевнинг илмий
Н.Маҳмудов, Ё.Одиловларнинг “Ўзбек мақоласида ва “Ўзбек тилида феъл
тили энантиосемик сўзларининг изоҳли фраземаларнинг боғлашуви” номли
луғати” (2014) сингари лексикографик монографиясида ҳам умумлаштирилган
асарлари шулар жумласидандир. эди. Проф.Ш.Раҳматуллаевнинг
Мустақиллик йилларида ўзбек таъкидлашига кўра, додини бермоқ,
фразеологиясининг назарий масалаларини кўнглига тугмоқ, йўлга солмоқ каби “феъл
ўрганишга эътибор кучайди. Жумладан, фраземалардаги боғлашув кўп қиррали ўта
тадқиқотчи Қ.Ҳакимов содда гап қолипли мураккаб ҳодиса бўлиб, ўз доирасига
жони кириб қолди, боши кўкка етди, турли-туман синтактик, семантик
юраги орқасига тортиб кетди, боши ҳодисаларни қамраб олади. Боғлашув

5