Page 11 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

қонунчилик палатасининг депутати грамматик, семантик-услубий ва
сифатида самарали фаолият кўрсатди. функционал-прагматик жиҳатдан ўрганиш
Ҳозирги вақтда у Жиззах ДПИда хорижий соҳасида муайян ютуқларга эришди, бир
филология факультетининг декани қатор янги монографиялар, рисолалар,
вазифасида самарали фаолият ўқув қўлланмалари, илмий мақолалар,
кўрсатмоқда. фразеологик луғатлар яратилди, бир неча
Шуниси муҳимки, фразеология номзодлик диссертациялари (Қ.Ҳакимов,
фанига доир янгича илмий-назарий Ш.Усмонова, М.Ҳолиқова, К.Бозорбоев,
қарашлар кейинги йилларда яратилаѐтган Б.Жўраева, Ш.Абдуллаев, Ш.Алмаматова,
дарслик ва ўқув қўлланмаларидан ҳам М.Вафоева) ҳамда докторлик
мустаҳкам ўрин олмоқда. Масалан, диссертациялари (Абдимурод Маматов,
проф.М.Миртожиевнинг фикрича, Б.Йўлдошев, Абдуғафур Маматов) ҳимоя
иборалар турғун бирикма ҳолидаги қилинди. Шундай бўлса-да, ўзбек
атамалар (милодий йил, аграр масала, фразеологиясида ҳали чуқур илмий
катта маслаҳатчи, илмий ходим каби), ўрганишни тақозо этувчи муаммолар ҳам
парафразалар (мўйқалам соҳиби, илм анчагина бор. Аслини олганда, фраземалар
заҳматкашлари, зангори кема капитани мамлакатимизда кенг кўламда ўрганилган.
каби) ва фраземалар (кўнгли хира тортди, Аммо эришилган ютуқларга раҳна
кавушини тўғрилаб қўйди каби) дан иборат солмаган ҳолда айтиш керакки, келгусида
[24]. Проф.Ҳ.Жамолхонов эса бу соҳада қилинадиган ишларимиз ҳам
фраземаларни кўчма маъноли турғун етарли. Бундай ишлар қаторига,
конструкция деб ҳисоблайди. Олимнинг бизнингча, қуйидагиларни киритиш
таъкидлашига кўра, фразема ҳам лексема мумкин:
каби луғавий бирлик саналади, аммо 1. Ўзбек тилшунослигида ўзлашма
ўзининг ифода ва мазмун планларидаги фраземалар масаласи бўйича айрим
қатор белгилари билан фарқланади [25]. мақолалар яратилган. Аммо фразеологик
Проф.Ш.Раҳматуллаев “Ҳозирги адабий калька, унинг луғавий калька билан
ўзбек тили” номли янги дарслигида муносабати, ярим фразеологик калька,
фраземаларни ўрганувчи соҳани ўзбек тили фразеологик тизимидаги
фраземика деб номлайди. Бу ишда умумтуркий қатлам ва байналмилал
таъкидланишича, “фразема тил фразеологик қатлам сингари долзарб
қурилишининг луғат босқичига мансуб муаммолар янги фактик материаллар
иккинчи лисоний бирлик бўлиб, биттадан асосида тадқиқ этилиши лозим.
ортиқ лексеманинг ўзаро семантик- 2. Ўзбек тили фразеологик
синтактик бирлашуви билан таркиб топган тизимининг бошқа тиллар (рус, немис,
бўлади, шунга кўра сегмент бирлик инглиз, француз, тожик, афғон, испан каби
дейилади; синтактик тузилиши жиҳатидан тиллар) билан муносабати масаласи озми-
бирикмага, гап шаклига тенг бўлиб, одатда кўпми тадқиқ қилинган. Аммо келгусида
номинатив ва сигнификатив вазифа бундай тадқиқотлар янги методлар -
бажаради, лекин лексемадан ифода жиҳати компонент таҳлил, фразео-семантик
билангина эмас, мазмун жиҳати билан ҳам гуруҳларга ажратиш, апликация,
фарқ қилади” [26]. Бундан кўринадики, идентификация кабилар асосида конкрет
фраземаларнинг хусусиятларини талқин ва системали давом эттирилиши, ўзбек
қилишда янги нашр этилган дарслик ва тили фразеологиясининг туркий ва мўғул
қўлланмаларда ҳам яхлитликка тиллари билан муносабатини ўрганиш иши
эришилганича йўқ. йўлга қўйилиши даркор.
Умуман олганда, мустақиллик 3. Ўзбек мумтоз адабиѐтининг кўп
йилларида ўзбек тилшунослиги асрлик ѐзма анъаналари, Маҳмуд
фразеологизмларнинг структурал- Кошғарий, Маҳмуд Замахшарий, Аҳмад

10