Page 8 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

монографияси ва шу асосда ҳимоя Фразеологизмларнинг шаклланишида рўй
қилинган докторлик диссертациясида берадиган лексик, семантик, грамматик
ўзбек тилшунослигида илк бор ўзгаришлар фақатгина стилистик эҳтиѐж
фразеологиянинг тил нормаси ва нутқ бўлмасдан, балки тил ички тизимининг
маданияти билан боғлиқ муаммоларини эҳтиѐжи ҳамдир” [9].
тадқиқ этди. Мазкур ишнинг сўнгги боби Шунингдек, мустақиллик
“Ҳозирги ўзбек адабий тилида йилларида ҳимоя қилинган
фразеологик норма ва ундан четга М.Йўлдошевнинг “Чўлпоннинг бадиий тил
чиқишнинг типлари” деб номланган [7]. маҳорати” мавзуидаги номзодлик
А.Э.Маматов тадқиқотининг энг диссертациясида ва шу асосда нашр
муҳим фазилатларидан бири ўзбек этилган “Чўлпон сўзининг сирлари” номли
тилшунослигига фразеологик норма рисоласида Чўлпон асарларида, айниқса,
тушунчасини олиб киришидир. Тўғри, унинг “Кеча ва кундуз” романида
фразеологик нормага доир айрим қўлланган фраземалар анча асосли таҳлил
кузатишлар, йўл-йўлакай баѐн қилинган қилинди. Ф.Бобожоновнинг “Ўзбек жадид
фикрлар илгари ҳам мавжуд эди. Масалан, драмаларининг лисоний хусусиятлари
Ш.Раҳматуллаев ўз номзодлик (Беҳбудий ва Авлоний драмалари
диссертациясидаѐқ фразеологик нормага асосида)” мавзуидаги (2002),
риоя қилиш масаласига эътиборни Р.Нормуродовнинг “Шукур Холмирзаев
қаратган эди. А.Э.Маматов эса ўз ишида асарларининг тил хусусиятлари (луғавий
фразеологик норманинг назарий ва амалий ва услубий жиҳатлари)” мавзуидаги (2000)
муаммоларини яхлит ҳолда ўртага қўйди. номзодлик диссертациялари ҳақида ҳам
Ана шундан кейин ўзбек тилшунослигида худди шу фикрни айтиш мумкин.
фразеологик норма ѐки лексик- К.Бозорбоевнинг номзодлик иши
фразеологик норма, унинг бузилиш ҳам ўзбек фразеологияси ривожига
ҳолларининг олдини олиш билан алоқадор муносиб ҳисса бўлиб қўшилди. Бу ишнинг
айрим илмий кузатишлар эълон қилинди дастлабки бобида сўзлашув нутқи
[8]. фраземалари (СНФ)нинг пайдо бўлиш
Абдуғафур Маматов ўзбек манбалари, қатламлари ва уларнинг ўзига
фразеологияси учун энг долзарб хос хусусиятлари таҳлил қилинган [10].
муаммолардан фразеологик шаклланиш Мазкур сатрлар муаллифининг
масалаларини тадқиқ этиш билан докторлик диссертацияси ва сўнгги
шуғулланди, шу мавзуга оид йигирмага йилларда эълон қилган қатор
яқин мақолалар, “Фразеологизмларнинг монографиялари, илмий мақолалари
шаклланиш асослари”, “Фразеологизмлар ҳозирги ўзбек адабий тилида
шаклланишининг назарий асослари” фраземаларнинг функционал-услубий
номли монографик тадқиқотлар эълон хусусиятларини ўрганишга бағишланган
қилди ва шу асосда “Ўзбек тили эди. 80-90-йилларда фразеолог олимлар
фразеологизмларининг шаклланиши ўзбек диалогик нутқи фразеологияси ва
масалалари” мавзусида докторлик ишини ўзбек халқ эртаклари фразеологиясини
ҳимоя қилди. Бу эса ўзбек ўрганишда ҳам муайян ютуқларни қўлга
фразеологиясининг илмий доирасини киритдилар [11].
янада кенгайтиришга хизмат қилади. Ишда Ўзбек халқ эртаклари таркибидаги
таъкидланишича, “фразеологизмлар фақат фраземаларни тадқиқ этган олимлар бу
фразеологик неологизмларнинг пайдо масалага жуда кенг аспектда ѐндашадилар,
бўлиши билан эмас, балки тилда мавжуд яъни мақолада турғун, барқарор, клише
фразеологизмларнинг семантик, грамматик (қолип) шаклига келиб қолган “бир бор
ва функционал жиҳатдан янгиланиши экан, бир йўқ экан”, “эски замонларда”,
асосида ҳам шаклланади. “илгари замонларда”, “қадим ўтган

7