Page 7 - 1-2017

Хорижий филология. №1, 2017 йил

имконияти тил бирлигига мансуб хусусият усулларнинг асар савиясига таъсири
деб қаралгани билан, бу хусусият тил кўрсатиб берилган [5].
бирликларининг ўзаро боғлашувида Умуман олганда, бундай
намоѐн бўлади, моддийлашади. Тил тадқиқотлар мамлакатимизда келгусида
бирлигига хос боғлашувнинг моҳияти қиѐсий фразеология соҳасида жуда кўп
лексик-грамматик қуршов туфайлигина илмий ишлар олиб бориш мумкинлигини
очилади. Бунда тил бирлигига хос очиқ амалий жиҳатдан исботлади. Чунки, ўзбек
ўринни қандай синтактик бўлак эгаллаши ва инглиз, ўзбек ва немис, ўзбек ва тожик,
(синтактик боғлашув), бу бўлакларнинг ўзбек ва француз, ўзбек ва араб, ўзбек ва
қандай грамматик шаклда келиши қорақалпоқ тилларининг фразеологиясини
(морфологик боғлашув), бу бўлакларнинг қиѐсий-типологик жиҳатдан таҳлил этиш
аталганлиги (грамматик-семантик халқаро миқѐсда мамлакатимиз нуфузи
боғлашув) ҳисобга олинади. Семантик кундан-кунга ортиб бораѐтган ҳозирги
боғлашув (семантик танланув) деб глобаллашув шароитида ўзбек
юритиладиган босқичда эса ўзаро фразеологиясининг долзарб
боғлашувчи луғавий маъноларнинг муаммоларидан бирини ташкил этади.
идеографик семалари асосида фикр Ҳ. Шамсиддинов “Ўзбек тилида
юритилади” [2]. сўзларнинг функционал-семантик
Ш.Усмонова “Ўзбек ва турк синонимлари” мавзусида докторлик
тилларида соматик фразеологизмлар” ишини ҳимоя қилди. Бу иш муаллифи
мавзусида номзодлик ишини ҳимоя қилди. фраземаларни оддий сўзларнинг
Бу иш икки бобдан иборат бўлиб, иш функционал-семантик синонимлари (ФСС)
охирига ўзбекча-туркча муқобил соматик деб ҳисоблайди ва шу нуқтаи назардан
фраземалар луғати илова қилинган [3]. айѐр – шайтонга дарс берадиган, пихини
М.Холиқованинг номзодлик ишида ѐрган; хурсанд - оғзи қулоғиа етди; уялмоқ
тил ва тафаккур, дунѐнинг тил картинаси, – ерга қарамоқ, шошилмоқ – подадан
антропоморфик омилларнинг тилга олдин чанг чиқармоқ, юзлари лов-лов
таъсири каби муаммоларга оид ҳозирги ѐнмоқ; гўдак – тухумдан чиққан,
замон тилшунослигида мавжуд қарашлар аралашмоқ – бурнини тиқмоқ; индамай –
ва концепциялар таҳлил қилинган. Мазкур лом-мим демай, юввош – қўй оғзидан чўп
ишда илк бор фразеологизмларнинг олмаган, ҳайдамоқ – думини тугмоқ каби
миллий семантикаси, экстралингвистик сўз ва фраземалар орасидаги синонимик
(миллий-маданий, этнографик, географик, муносабатларни семантик жиҳатдан кенг
тарихий) омилларнинг фразеологизмлар ўрганишга ҳаракат қилган. Бу ишда
семантикасига таъсири каби муаммолар сўзларнинг функционал-семантик
рус ва ўзбек тилларига оид фраземалар синонимлари (СФСС)га қуйидагича
мисолида ѐритилган [4]. таъриф берилган: “муайян нарса-
Ш.Абдуллаев ўзбек ҳодисаларни, уларнинг белгиси, миқдори,
фразеологиясида илк марта ҳолати, ҳаракати ва ўзаро
Т.Қайипбергеновнинг “Қорақалпоқнома”, муносабатларини тасвирий тарзда,
“Қорақалпоқ достони” асарларининг кўпинча ифода мақсадига мувофиқ қайта
ўзбекча таржимасида фраземаларнинг номлаб ѐки нарса-ҳодисага ҳослаб
умумий ва ўзига хос хусусиятларини ифодалайдиган ва алоҳида сўзга синоним
тадқиқ этди. Ишда фраземаларнинг бўладиган тилнинг сўз ва ундан катта сатҳ
эквивалент ҳамда вариантлар билан бирликлари сўзларнинг функционал-
таржима қилиш усуллари, ибораларни сўз семантик синонимлари дейилади” [6].
билан беришнинг таржимага қай даражада Абдимурод Маматов “Ҳозирги замон
таъсир кўрсатиши ва, аксинча, сўзнинг ўзбек адабий тилида лексик ва
фразема билан таржима қилиниши, бу фразеологик норма муаммолари” номли

6