Page 98 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

малҳам қилиб, Авазнинг яраларига тортди сўна-суқсуркабилар).Булбул – форс
(35); тилидан ўзлашган бу лексема
4.Кичик кемирувчи сут эмизувчи ―чумчуқсимонлар туркумининг
ҳайвон, ҳашарот, чигиртка ва қумурсқа қораялоқлар оиласига мансуб сайроқи
номлари. Сичқон – ―ер юзида кенг қуш‖ (ЎТИЛ, 1, 369) маъносини
тарқалган, ҳавфли касалликлар ифодалайди ва достон матнида зооним
тарқатадиган кичик кемирувчи сут сифатида қўлланган: Ичкари кирса,
эмизувчи ҳайвон‖ (ЎТИЛ, 3, 528) номи олмалар пишиб ѐтар, тагига тушиб ѐтар;
билан зоонимлардан бири сифатида достон гуллар очилиб, булбуллар бир-бирига чақ-
матнида учрайди: Бир сичқон келиб, чақ учириб ўтирибди (7);Булбулнинг
тўқсон қутини тешиб, қулоғи қамишдай маскани боғлар, // Айрилиққа бағрим
бўлиб чиқди (112); Сичқон яна бир ағанаб доғлар (59). Достонда бу лексема зооним
юзук бўлиб қолди (112); Магар ажал сифатида ўз маъносидан ташқари, кўчма
қамсаб келса сичқонга: ―қочишга жой топа маънода: ―ошиқ, хуштор‖ маъносида ҳам
олмай қолинган пайтда айтиладиган қўлланганлиги кузатилди: Яна баҳор
ибора‖маъносида қўлланган: Индин чиқиб бўлса очилар гуллар, // Гулни кўрса, маст
пишак билан ҳазиллар, // Магар ажал бўп сайрар булбуллар (8);Соқибулбулни
қамсаб келса сичқонга (80) каби. Чивин – чақириб: — Боғда очилган гулим, чаманда
―икки қанотли, узун мўйловли, қон булбулим, Авазхон улим Торкистон
сўрувчи майда ҳашарот‖ (ЎТИЛ, 4, 178) шаҳрига — Малика парига бормоқ бўлди
номи достон матнида зооним сифатида (12)каби. Лекин бу истилоҳнинг яна бир
қўлланган. Бу лексема ―жуда кичкина, кўчма маънодаги: ―хушовоз хонанда;
майда, лекин тирик ҳашарот ѐки моҳир нотиқ‖ маъноси достон матнида
менсимаслик‖ маъносини ифодалаган ва қўлланилмаганлиги аниқланди.
эпик қаҳрамоннинг муайян қиѐфаси ҳақида ―Патлари тим қора (қора қарға) ѐки
таъриф берилган: Бизнинг подшоларимиз: қора билан кулранг аралаш (ола қарға)
«Ўзбакнинг чивиндайи ҳам дўқчил бўлади, кўчманчи қуш‖ (ЎТИЛ, 5, 265),
дўқидан қўрқма», — деб эди (21); Той шунингдек, ―Қарғасимонлар оиласига
устинда чивиндай бўп жалпайиб, // мансуб, ҳар қандай нарсани ҳам
Гўрўғлининг отини Худой урдими (24); еяверадиган, ўлимтикхўр ўтироқ қуш
Бунинг билан баробар бўлмай, // Девларни (ЎТИЛ, 5, 365)‖ номи билан аталувчи
чивинча кўрмай (145) каби. Қумурсқа – қарға-қузғун бирикмаси ҳам зооним
―майда чумоли; умуман, ҳар қандай сифатида достонда қўлланган: Қарға-
чумоли‖ (ЎТИЛ, 5, 377) номи ҳам зооним қузғун бунда ейди гўшингни! // Ажал
тури сифатида достонда қўлланган. Бу ҳайдаб энди бунда келасан (199)каби.
лексема достонда ―кичкина, майда, Достон матнида зооним сифатида мусича
чумолидек кичик‖ маъносини ифодалаган (каптарсимонлар оиласи ғурраклар
ва эпик қаҳрамоннинг ташқи қиѐфасига уруғига мансуб, одамга яқин яшайдиган,
нисбатан айтилган: Қумурсқадай сенинг беозор, ювош қуш, ЎТИЛ, 5, 648), форс–
бир жасадинг бор, // Тур йўқол, йўлингга араб тилидан ўзлашган лайлак ―узун
бориш энағар (22). Чигиртка – ―тўғри оѐқли қушлар туркумига мансуб, тумшуғи
қанотлилар туркумига мансуб ҳашарот‖ ва оѐғи узун, парлари ола (оқ ва қора
(ЎТИЛ, 4, 479) номи ҳам достонда учраган аралаш) катта қуш‖ (ЎТИЛ, 5, 484),
ва ―озғин, кичкина‖ маъносини шунингдек, ―кичкина, чаққон, сайроқи
ифодалаган, асосан, эпик қаҳрамоннинг қуш‖ номи (ЎТИЛ, 4, 496) билан аталувчи
оти ҳақида сўз юритилган: Мендан савол жинқарча(шевада:читтак) каби қуш
сўраб ишларинг қанча?! // Миниб юрган номларини ифодаловчи зоонимлар ҳам
чигирткадай отинг бор (22) каби. достон матнида қўлланган: Уч кўшк,
5. Қуш номлари(булбул, қарға- ичкима-ички, зинапоя, зертанг-забартанг,
қузғун,лайлак,мусича, жинқарча, жойлар тузалган, яхши тўшаклар
муроталибача, майна, тўти, ғоз, шунқор, тўшалган, шароб, антаҳурлар тўкилган,

97