Page 94 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

“МАЛИКА АЙЁР” ДОСТОНИ ТИЛИДА ЗООНИМЛАР

Умаров Илҳомжон Акбарович,
ЖДПИ ўқитувчиси

Калит сўзлар: зооним, зооним компонентли матн ва ѐввойи ҳайвон номлари,
судралиб юрувчи жонзот ва кичик кемирувчилар номлари, қуш номлари, семантика, достон.

ЎТИЛда зооним – (зоо...+юн. onyma- атамаларнинг шаклланиш босқичлари,
ном, исм) ҳайвон номлари билан боғлиқ зоонимларнинг маъно кўчимлари, бадиий
сўзлар (2. 159), деб шарҳланган. Бундай санъат турларини хосил қилишдаги, инсон
сўзлар тадқиқи Маҳмуд Қошғарийнинг ҳарактерини ифодалашдаги аҳамияти,
―Девон‖идан бошланган, унда 400 га яқин ―ҳайвон‖ архисемали лексемалар
зоонимлар, шу жумладан, 100 га яқин қуш майдонининг мазмуний таҳлили, шахс
номлари изоҳланганлиги тилшуносликдан тавсифида ҳайвон номларидан
маълум. Туркий халқларда зоонимларнинг фойдаланиш, ўзбек болалар фольклори
лисоний тадқиқига бағишланган бир қатор тилида зоонимлар, зооним компонентли
диссертация ва монографик ишлар эълон фразеологик бирликларнинг структуравий
қилинган. Хусусан, А.М.Щербакнинг ва семантик хусусиятлари, зооним
тадқиқотида 1 уй ва ѐввойи ҳайвонлар компонентли мақолларнинг
жинсига, ѐшига кўра номларининг лингвокультурологик хусусиятлари
5
эътимологик ва семантик таҳлили сингари масалалар таҳлил қилинган .
берилган бўлса, Э.Айдогмушнинг Халқ оғзаки ижоди асарлари ва
диссертациясида 2 турк ва қирғиз хусусан, достонлар тилидаги метафорик
тилларидаги зоонимларнинг номлари қўлланиш натижасида эмоционал-
таснифланган, зооним компонентли экспрессив маъно ҳосил қилувчи зооним
иборалар таҳлил қилинган, хонаки ва ва зоофорфизмларнинг лингвопоэтик
ѐввойи ҳайвон номларининг ясалиши табиати ҳақида Г.Жуманазарованинг
6
ўрганилган, зоолексикасининг тарихий докторлик диссертациясида муайян фикр-
қатламлари аниқланган. мулоҳазалар билдирилган. Аммо, биз
Ўзбек тилшунослигида зоонимлар, тадқиқ қилган ―Малика айѐр‖ достони
зооним компонентли матнларнинг лисоний тилидаги зоонимларнинг лисоний табиати
хусусиятларига бағишланган ўндан ортиқ ҳанузгача ўрганилмаган. Айни ҳолни
диссертациялар ѐзилган 3 , қатор инобатга олиб, ушбу мақолада
монографик тадқиқотлар ва изоҳли зоонимларнинг этимологик, функционал
4
луғатлар чоп этилган . Уларда туркий ѐзма ва семантик тадқиқи масаласигақисқача
манбалар тилидаги зоонимлар, зоологик тўхталдик, достон лексикасида қўлланган
зоонимларни семантик жиҳатдан қуйидаги
1
Щербак А.М. Названия домашных и диких гуруҳларга бўлиб ўргандик:
животных в тюркских языках // Историческое 1. Уй ҳайвонлари номи:туя, қўй,
развитие лексики тюркских языков. –М., Акад. кучук, қўчқор, мол, от, той, мушук
СССР, 1961.-С.82-150.
2 кабилар. Туя-туясимонлар оиласи, қадоқ
Айдогмуш Э. Турк жана кыргиз тилиндеги
зоонимдер: Дисс. ... канд. филол. Наук. – Бишкек, оѐқлилар туркумига мансуб жуфт туѐқли
2004.-198 с .
3 Қаранг: Тошева Д.А. Зооним компонентли 5 Тошева Д.А. Зооним компонентли мақолларнинг
мақолларнинг лингвокультурологик хусусиятлари. лингвокультурологик хусусиятлари. Филология
Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
диссертацияси авторефарати.Тошкент, 2017, Б.12. диссертацияси авторефарати.Тошкент, 2017, Б.12.
4 Холмонова З., Тошева Д. Зооним компонентли 6 Жуманазарова Г. Фозил Йўлдош ўғли достонлари
паремаларнинг изоҳли луғати (ўзбек, инглиз ва рус тилининг лингвопоэтикаси (лексик-семантик,
тили материаллари асосида). Луғат. –Тошкент: лингвостилистик ва лингвостатистик таҳлил). –
Тuron zamin ziyo, 2016.-260 б. ДД., Т., 2017.- Б.260.

93