Page 97 - 1-2019
P. 97
Хорижий филология №1, 2019 йил
солади, // Кўп шерларни ерга яксон қилади Араб тилидан форс тилига ўзлашган
(83) каби. ва тилимизга кириб келган филлексемаси
―Бўрисимонлар оиласига мансуб, ―Африка ва Осиѐда яшайдиган, сут
тумшуғи узун, думи майин, узун жунли, эмизувчилар синфига мансуб, сиртга
ўта сезгир ва айѐр йиртқич сут эмизувчи чиққан иккита узун, курак тишли ва
ҳайвон‖ (ЎТИЛ, 4, 186) номи билан боғлиқ бақуват хартумли, ўсимликлар билан
тулки лексемаси зооним сифатида достон овқатланувчи улкан жуссали ҳайвон‖
матнида фаол қўлланган. Хусусан: (ЎТИЛ, 4, 345) номи билан достон матнида
Беклигимда суриб қилдим миннатим, // Бир зооним сифатида тилга олинган: Қаради:
тулкини қувиб келиб инлатдим бир филни минган, икки оѐғи чим ерни
(56);Оѐғимдан аста тортгин, Авазжон, // омочдай тилган, соқол мурти ўсиб
Бу тулкимнинг қуйруқлари узилар // кетган, аймашиб келиб, оғзи-бурнини
Мендайин мардларнинг кўнглин бўлмагин,// босиб кетган (21). Филни минган
Тулкимнинг терисин нобуд қилмагин бирикмаси достонда ―бақувват, қудратли,
(57)каби. Ушбу истилоҳ маъносида катта имкониятларга эга душман‖
достоннинг баъзи матнларида ўз маъносида ҳам қўлланган: Фил минган
маъносидаҳам, кўчма маънодаҳам, яъни армани, қайда борасан?! // Остимда
―ўтакетган айѐр, чиройли ва маккор‖ бедовим ўйнар юз алвон, // Сўзимни
ҳайвон зооним номини ифодалашга ҳизмат эшитгин /фил минган/ душман (21) каби.
қилган: Шодмон мерганни индан суғуриб ―Сут эмизувчиларнинг итсимонлар
олибди. — Қани инлатган тулкинг? - деб оиласига мансуб йиртқич ҳайвон‖ (ЎТИЛ,
турибди. Шодмон мерган айтди: — О, 1, 416) зоонимларидан бири қашқир
мен инлатган тулки, бир тулки эди. лексемасидостон матнида қўлланган: Яна
Қуйруғи узилмасин, териси бузилмасин бир қашқирни отиб олиб, картини олди...
деб авайлаб туриб эдим, сени одам бўлган (35);
десам, бачча кундаги хабалоқлаганинг 3. Судралиб юрувчи жонзод
қолган йўқ экан (57); номлари: илон, тошбақа, касратки
Айиқ - пахмоқ юнгли, бесўнақай, каби.Илон –―судралиб юрувчи, оѐқсиз,
катта, сут эмизувчи йиртқич ҳайвон танаси ингичка узун, кўзлари шаффоф
(ЎТИЛ, 1, 53) номи достон матнида қовоқлар билан қопланган жонивор‖
зооним сифатида қўлланган: Авазга дори (ЎТИЛ, 2, 198) эканлиги аниқланган. Бу
топмоқ учун тоққа чиқиб кетди. Ногаҳон истилоҳ достон матнида касратки (шевада
олдидан бир айиқ чиқди (35). Бу лексема – калтакесак) зооними билан биргаликда
дай ўхшатиш қўшимчаси билан қўлланган: Хазон бўлса ғозлар қўнар
биргаликда қўлланганда ―қўрқинчли овоз гулшанга, // Ажалликасратки тегар
чиқармоқ, даҳшатга солувчи ҳаракатлар илонга (80). Достон матнида ―илон бўлиб
қилмоқ‖ маъносини ифодалаб келган: чиқмоқ‖, ―илон бўлиб ѐтмоқ‖ бирикмалари
Қилич теккан вақтда девлар // Айиқдай ―зарар етказадиган ѐки зарар қилмайдиган‖
бўлиб ақирди (149);Не ярадор девлар маъноларини ифодалаган: Ўн саккиз кун
ѐтир, // Айиқдай бўп чинқириб (151); тош кемириб Шозаргар, // Йилон
Қулон – ―отдан кичикроқ, эшакдан бўлибчиқди чоҳнинг бошига (112);Шунда
каттароқ, отдан кўра кўпроқ эшакка ўхшаб Шозаргар ўйлаб айтди: «Энди йўл устида
кетадиган ѐввойи ҳайвон‖ (ЎТИЛ, 5, 370), илон бўлиб ѐтмайман (112)каби.Тошбақа
шунингдек, кийик – ―қавш қайтарувчи лексемаси ―танаси косасимон қаттиқ, суяк-
шоҳли сут эмизувчилар оиласининг оҳу, муғиз қобиқ билан ўралган судралувчи
буғу ва ҳоказолар каби катта бир ҳайвон‖ (ЎТИЛ, 4, 160) маъносини
гуруҳининг умумий номи‖ (ЎТИЛ, 5, 364) ифодалайди. Бу истилоҳ ҳам достон
зоонимларнинг бир тури сифатида матнида зооним сифатида қўлланган: Яна
достонда қўлланган: Қулон-кийик овлаб бир қашқирни отиб олиб, картини олди,
юрган // Зебит деган чўллар қолди (45). тошбақанинг моягини олиб, уччовини
бирга қўшиб аралаштириб, юмуртқа
96
