Page 96 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

Ғирот, // Сени минган топар мурод (9);б) ―Отнинг бир ѐшдан икки ѐшгача
―бисотидаги буюм; мол-дунѐ, бойлик‖ бўлган боласи‖ (ЎТИЛ, 4, 134) маъносини
маъносида: Гўрўғлибек чиқиб қирди ифодалайдиган той лексемаси биз
барини, // Ўлжа қилиб олдик молу зарини ўрганган достон матнида ҳам учраган:
(27); // Кокилларим эшилгандир тол-тол, // Остингга минибсан кўк ола тойди, // Ола
Ҳар толига берса етмас дунѐ мол(48)каби. тойинг менга таътил бўлмайди (22);Той
От лексемасининг ―якка туѐқлиларга қилиб дашту даласин, // Кўринг
мансуб ўтхўр, сут эмизувчи йирик иш-улов Чамбилнинг тўрасин (203)каби.
ҳайвони‖ (ЎТИЛ, 3, 150) маъноси Форс тилидан ўзлашган мушук
мажудлиги аниқланган. Кўп маъноликка лексемаси ўзбек тилининг баъзи
эга бўлган бу истилоҳ достон матнида шеваларида, хусусан, қипчоқ шевасида
―ўргатилган ѐки миниладиган пишак номи билан юритилиши ҳаммага
ҳайвонларнинг номи; лақаби‖ маъносида маълум ҳодиса. Ушбу истилоҳ биз
қўлланган: Ғиркўк отни абзаллаб, чоқлаб ўрганган достон матнида зооним номи
олиб кел, — деди. Ғиротни минсам, сифатида қўлланган: Индин чиқиб пишак
Шакаркўлига борсам, довул туйиб, кўлга билан ҳазиллар, // Магар ажал қамсаб
қушимни солсам (6); // Ғиротнинг келса сичқонга (80) каби.
жиловини Соқибулбул ушлаб, Ғиротни 2. Ёввойи ҳайвон номлари:
эгарлаб, чоқлаб, олиб келиб Гўрўғлига шер, тулки, айиқ, йўлбарс, қулон, кийик,
тўғри қилди. Гўрўғли Ғиркўк отнинг белига фил, қашқир кабилар. Форс тилидан
миниб, бўз тарлон қушини қўлига олиб, ўзлашган шер лексемаси ―арслон; ботир,
Соқига қараб айтди (7)каби. Достонда бу жасур; асат‖ (ЎТИЛ, 4, 563) маъноларини
истилоҳ билан бириккан сўз бирикмалари ифодалаши аниқланган. Достон
қуйидаги маъноларда қўлланганлиги лексикасида бу истилоҳ ―мушуксимонлар
кузатилди: а) отга миндирмоқ: - ―от совға оиласига мансуб, калта ва сарғиш юнгли
қилмоқ, от билан мукофотламоқ‖ йирик сут эмизувчи йиртқич ҳайвон;
маъносида: Сўзимизга Маликани арслон‖ маъносини ифодалаган: Бу сўзни
кўндирсак, // Қўлга келса, Маликадай Шоқаландар эшитиб, Қосимшоҳга
дилбарни, // Бояги ул тулпор отга қараб: - Шер хунига жавоб шу, — деб
миндирсак, // Ажойиб шаҳарни кўргин, турибди (88). Достон лексикасининг баъзи
Авазжон (86); б) от солмоқ ѐки от ўринларида бу лексема кўчма маънода
қўймоқ: ―минган отини бирор тамонга ―эпик қаҳрамонни шерга нисбатлаб
(душманга) йўналтириб ҳужум қилмоқ‖ атаганликни (―азамат‖, ―ботир‖, ―полвон‖
маъносида: Атрофини олиб душман, // маъносида)‖ кузатилди: Сен эшитгин
Девлар от солиб ул замон (173);Комил Авазхоннинг сўзини, // Кучук босмас
пирларни ѐд этиб, // От қўйди душман йўлбарс, шернинг изини, // Излаб чиқдим
устига (28); Гўрўғлининг отини тутиб: Қосимшоҳнинг қизини (42); Кучук босмас
«Мана мен урушга кетдим, Гўрўғли йўлбарс, шернинг изини, // Олсам
бўламан, қаѐққа қочиб қутуласизлар», — Маликадай сарвинозини (53). Ушбу
деб отларига дам бериб, икки мерган лексеманинг маънодоши (синоними) форс
бирдан душманнинг устига қараб от қўйди тилидан ўзлашган шербачча истилоҳи
(34); в) ушбу бирикманинг айрим ―шер боласи‖ маъносида (ЎТИЛ, 4, 564)
вариантлари (от қўйинг, от қўйинглар) қўлланилиши аниқланган. Бу лексема
достон матнида ―душманга ҳужум достон матнида ―қўрқмас, бақувват йигит;
қилишга буйруқ бериш‖ маъносида ҳам азамат; шоввоз‖ маъноларини
қўлланганлиги кузатилди: Бу девлардан ифодаланганлиги кузатилди: Бандаргоҳда
асло қўрқманг, ѐронлар, // Жавоб бердим ѐтган қирқ минг шербачча, // Шер устига
от қўйинг, Шоқаландар, // Девларни етиб борди қаландар. // Ул шерлар
аяманг, ўлдиринг, Заргар, // Боринг энди чобиниб йўлни олади, // Шоқаландар, Аваз,
уруш бўлди, туриш йўқ, // От қўйинглар, Заргар елади, // Неча шерни сўта билан
энди жавоб, оллоҳу акбар (133)каби.

95