Page 99 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

сувлар сепилган, намойишга чини шунқор (85);Ундай деб очма сен ғайри
гужумлар тикилган, гужумнинг соясига оғзингни, // Танидингми бўл шунқор
жинқарча,мусича, муроталибача - жаъми Авазингни (26). Достон матнида бу
қушлар йиғилиб, ўртада бир лайлакни лексеманинг ―бой-бадавлатли, катта
созанда қилиб, айттириб ўтирибди (7); мулкли эпик қаҳрамон‖ маъносида ҳам
Булардан ташқари, ―тропик қўлланганлиги кузатилди: Кўнгил қилсанг,
ўрмонларда яшайдиган, кўпчилик тури келгин, давлатли шунқор, // Ўйнаб-кулиб
чиройли, ранг-баранг патли қуш‖ (ЎТИЛ, тарқат кўнгилдан ғубор (48);―Ёввойи ѐки
4, 248) номи билан юритиладиган тўти, хонаки эркак ўрдак‖ (ЎТИЛ, 3, 615) номи
майна (чумчуқсимонлар оиласига мансуб билан аталувчи сўна, суқсур
сайроқи қуш, ЎТИЛ, 5, 529), булбул каби ―ўрдаксимонлар оиласига мансуб, патлари
қуш номлари билан боғлиқ зоонимлар ҳам узун ва ингичка қуш‖ (ЎТИЛ, 3, 604) каби
учраган: Катта чинорнинг шоҳлари ҳар лексемалар биргаликда – сўна-суқсур
ѐққа шоҳлаб кетган, шоҳларида тўти, шаклида достон матнида қўлланган: Сўна-
майна, булбуллар бола очиб, сайраб ѐтган суқсур отиб юрганШакар деган кўллар
(60); ―Ёввойи ѐки хонакилаштирилган, қолди (45)каби.
бўйни узун, сувда сузувчи йирик қуш‖ Хуллас, зоонимлар тилимизнинг
(ЎТИЛ, 5, 452) номи билан аталувчи луғат бойлигида ҳам, халқ достонлари
ғозлексемаси ҳам биз ўрганган достон тилида ҳам мавжуд бўлиб, улар табиат,
матнида учрайди: Чарқиллаб жамият ҳақидаги хулосаларни, эпик
учадикўлларнинг ғози, // Чўлларда кўп қаҳрамон (инсон) феъл-атвори, ҳаракатига
бўлар улоғман қўзи (23). Ўзбек тилида хос ижобий ва салбий вазиятларни намоѐн
шунқорлексемаси ―лочинсимонлар этишга, таъсирчанликка ҳизмат қилади.
оиласига мансуб кучли йиртқич қуш‖ Жаҳон ва ўзбек тилшунослигида зооним ва
(ЎТИЛ, 5, 9) маъносини ифодалаши зооним компонентли матн таҳлилига
аниқланган. Достонда бу истилоҳ кўчма бағишланган тадқиқотлар тарихий, лексик-
маънода, яъни мард, жасоратли, ботир семантик, функционал-услубий ҳарактерга
эпик қаҳрамонга нисбатан қўлланганлиги эга бўлиб, уларда ҳайвон номларининг
кузатилди: Кўкламтоғда қолди Ғиркўкдай семантик хусусиятлари ѐритилган.
тулпор, // Кўнглингни бўлмагин, Аваздай

Фойдаланилган адабиѐтлар ва шартли қисқартмалар

1. Айдогмуш Э. Турк жана кыргиз тилиндеги зоонимдер: Дисс. ... канд. филол. Наук. –
Бишкек, 2004.-198 с.
2. Абдувалиева Д. Алишер Навоий тарихий асарлари лексикаси. – Т.: Фан, 2016. Б. 116.
3. Жуманазарова Г. Фозил Йўлдош ўғли достонлари тилининг лингвопоэтикаси
(лексик-семантик, лингвостилистик ва лингвостатистик таҳлил). – ДД., -Т., 2017.- Б.260.
4. Тошева Д.А. Зооним компонентли мақолларнинг лингвокультурологик
хусусиятлари. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси
авторефарати.-Тошкент, 2017, Б.12.
5. Холмонова З., Тошева Д. Зооним компонентли паремаларнинг изоҳли луғати (ўзбек,
инглиз ва рус тили материаллари асосида). Луғат. –Тошкент: Тuron zamin ziyo, 2016.-260 б.
6. Щербак А.М. Названия домашных и диких животных в тюркских языках //
Историческое развитие лексики тюркских языков. –М., Акад. СССР, 1961.-С.82-150.
7. ЎТИЛ - Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш томлик. – Т.1.-Тошкент: ЎзбМЭ, 2006. -
679 б.; Т.2. – 2006.-671 б.; Т.3. – 2007. - 662 б. Т.4. – 2008-606 б.; Т.5. -2008 – 591 б.
8. М.а.– Малика айѐр. Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат нашриѐти, 1986. - 5-98-
бетлар.

98