Page 95 - 1-2019

Хорижий филология №1, 2019 йил

сут эмизувчи ҳайвон 7 ; бир ѐки икки Шоқаландар // Қўйдай қилиб изиллатди
ўркачли, жуфт туѐқли, асосан, юк ташиш (146);
учун ҳизмат қиладиган, сувсизликка Форс тилидан тилимизга ўзлашган
чидамли сут эмизувчи иш ҳайвони (ЎТИЛ, кучук лексемаси ―кичкина; майда; кичик
4, 222). Туя лексемаси Ўрҳун-Энасой ѐшли‖ маъноларини (ЎТИЛ, 5, 442)
ѐдгорликларида teba // teva, эски ўзбек ифодалаши аниқланган. Бу лексема достон
тили обидаларида, Алишер Навоий матнида ―итнинг боласи; етилмаган ѐш ит,
асарлари лексикасида teva шаклида умуман ит ѐки итга нисбатан ҳақоратни
8
учраганлиги аниқланган . Ҳозирги ўзбек билдириш‖ маъноларини ифодалаган:
адабий тилида туя, шеваларда teva Элингнинг расими шундай бўларми, // Ҳеч
шакллари истеъмолда эканлиги маълум. замонда кучукка хун оларми, // Бу
Биз ўрганган достон лексикасида бу кунингдан ўлсанг бўларми, Қосимшоҳ, //
истилоҳнинг айнан ўзи қўлланмаган, лекин Қизларинг кучукман базм қиларми?! // Ҳар
унга –дай қўшимчаси қўшилиб, биргина шаҳарда юрган гадо, Қаландар, // Кучукни
ўринда туядай шаклда учраган, матнда ўлдириб, бўлдик гуноҳкор, // Сўраганинг
―туя сингари, туяга ўҳшаш, катта, улкан‖ бўлса кучукнинг хуни, // Сенга мунча шаъну
(ЎТИЛ, 4, 223) маъносини ифодалаган: шавкат на даркор (88)каби. Достон
Шундай қарасалар, Шоқаландар маст матнида мазкур лексеманинг маънодоши
туядай бўлиб гуркираб, у ѐқ-бу ѐққа қараб кучукбачча (итвачча) истилоҳи
эниб, талпиниб турибди. Шоқаландарни қўлланмаган.
кўриб: ўлмайин омон-эсон бир-бировимизни Қўчқор лексемаси ―совлуқларни
кўрдик», деб ҳаммалари отларидан тушиб, уруғлантиришда фойдаланиладиган,
Шоқаландар билан кўришиб, топишиб, бичилмаган эркак қўй‖ (ЎТИЛ, 5, 417)
ҳол-аҳвол сўрашиб димоғлари чоғ бўлди маъносида қўлланиши аниқланган. Зооним
(179) каби. сифатида достонда бу истилоҳ кўчма
ЎТИЛда қўй лексемаси ―гўшт, жун, маънода: ―эпик қаҳрамонга нисбат
сут ва тери олиш учун боқиладиган жуфт берилган: зўр, ботир, паҳлавон‖ маъносида
туѐқли, кавш қайтарувчи сут эмизувчи уй қўлланган: Чамбил элтиб сени лойга
ҳайвони‖ (5, 398) маъноси билан соламан, // Чамбилнинг қўчқори ўзим
изоҳланган. ―Малика айѐр‖ достонида ҳам бўламан (38);Тилларинг суғуриб, ўяй
бу истилоҳ ―гўшт ѐки егулик, овқат‖ кўзингни, // Танидингми бу қўчқор
маъносини ифодалаган: Унда Авазхон Авазингни (26);Аваз ўғлон кетсин бу ердан
айтди: — Бир туюрни олиб, «Дев омон. // Омон-эсон олиб борсин ѐрини, //
гўштимикин», деб оғзига солди, қўй Бориб обод қилсин кирдикорини, //
гўшти эканлигини билиб емай қолди Ўлдирмагин Чамбилнинг қўчқорини
(42);Достон лексикасининг баъзи (199)каби.
ўринларида ―қўйдай‖ истилоҳи ―сўймоқ, Араб тилидан ўзлашган мол
шафқатсизларча, бераҳмлик билан қўй ѐки лексемасининг ―бойлик, мулк; пул
одамнинг бошини танасидан жудо қилмоқ‖ жамғармаси‖ маънолари (ЎТИЛ, 5, 610)
маъноларини ифодалаган: Бир қўйни сўйиб, мавжудлиги аниқланган. Достон
шўрвасига тўйиб, гўштини пишириб, лексикасида бу истилоҳ қуйидаги
корсонга солиб, буларнинг олдига олиб маъноларда қўлланганлиги кузатилди: а)
келиб қўйди (41);Кўп девларни ―сут эмизувчилар оиласига мансуб уй
ҳайвони (миниладиган от)‖ маъносида:
Шу тулпорни минган киши Маликани олиб
кетади, агар бошқа киши, бошқа мол, от-
7 Холмонова З., Тошева Д. Зооним компонентли бедов ѐ бошқа нарсалардан минган киши
паремаларнинг изоҳли луғати (ўзбек, инглиз ва рус
тили материаллари асосида). Луғат. –Тошкент: бўлса, бандаргоҳда қирқ минг аждарҳо
Тuron zamin ziyo, 2016.-260 б. буни кўрса пишқиради, бўлак мол минган
8 Абдувалиева Д. Алишер Навоий тарихий асарлари киши аждарҳонинг дамида йўқ бўлиб
лексикаси. – Т.: Фан, 2016. Б.116. кириб кетади (77);Жоним Ғирот, молим

94