Page 30 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

МИКРОМАТН ВА УНИНГ ДЕРИВАЦИОН ХУСУСИЯТЛАРИ
ТЎҒРИСИДА АЙРИМ ҚАЙДЛАР
(инглиз ва ўзбек тиллари материаллари асосида)

Турниѐзова Шаҳноза,
Самарқанд давлат чет тиллар институти
филология фанлари номзоди

Калит сўзлар: микроматн, деривация, оператор, операнд, поғонали муносабат.

Матн тушунчаси кенг қамровли Матннинг ҳар қандай турида ҳам
бўлиб, унинг ифода материали оддий (микро- ѐки макроматнларнинг барчасида)
графемадан бошланиб катта ҳажмли предикатив белги мавжуд бўлади. Матн
асарни ҳам тақозо этиши мумкин. Шу боис семантик жиҳатдан яхлитликни,
матннинг лингвистик талқинини беришда тугалланган фикр ифодасини берар экан,
«микро» ва «макро» тушунчаларидан уни предикативлик тушунчасидан айри
фойдаланиш мақсадга мувофиқ кўринади. ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Бир сўзли
Бунда «микро» тушунчаси кичик матнлар матннинг ифода материалини кенгайтириб
талқинида, «макро» тушунчаси эса катта бўлмайди. Агар у кенгайтирилса, матн
матнлар талқинида самарали қўллана мақоми ўзгаради. Қиѐсланг: «Тонг» - «Тонг
олади. шабадалари», «Тошкент» - «Тошкент
Шуни таъкидлаш лозимки, матн, оқшоми», «Morning»- «Morning breeze»,
микро- ѐки макро- ҳолатда бўлишидан «Tashkent» - «Tashkent evening».
қатъи назар, тил унсурларининг нутқда Микроматн туб ѐки ясама сўз билан
реал қўлланиши намунасини акс эттиради. ифодаланган бўлиши мумкин. Ҳар икки
Бу эса, ўз навбатида, «система» тушунчаси ҳолатда ҳам тил белгиси сифатида унинг
билан бевосита боғланади, зотан, тил ифодаловчи ва ифодаланувчи жиҳатлари
бирлиги, қандай ҳажмда ѐки кўринишда кўзга ташланади. Бунда унинг ифодаловчи
бўлса ҳам, нутқда реал қўлланар экан, у жиҳати фонемалар мажмуасидан иборат
бир пайтнинг ўзида тил системасининг ҳам бўлади, ифодаланувчи жиҳати эса бошқа
амалда қўлланаѐтганлигидан далолат тил белгиларидан кескин фарқланади,
беради. Демак, матннинг ҳар қандай зотан, айни пайтда ѐлғиз лексемага хос
шаклида ҳам тил системасининг нутқда маъно ифодаси эмас, балки бутун бир
намоѐн бўлишини кўрамиз. Агар матн матнга хос тугалланган мазмуний ифода
шакли кичик бўлса микросистема, катта воқеланади.
ҳажмли матнларда эса макросистема Шуни ҳам айтиш керакки, туб ѐки
амалда фаоллик кўрсатади. Буларнинг ясама сўз билан ифодаланган матнлар
барчаси матн воқеланишининг деривацион «компонент» тушунчаси нуқтаи назаридан
хусусиятлари билан узвий боғлиқдир. фарқланади. Бошқача айтганда, туб сўз
Бошқача айтганда, микроматнлар билан ифодаланган матнда «компонент»
деривацияси қонун-қоидалари тушунчаси кун тартибига қўйилмайди.
макроматнлар деривацияси қонун- Чунки унинг таркибида фақат фонемалар
қоидаларидан кескин фарқ қилади. Бундан муносабати кузатилади. Ясама сўз билан
ташқари, микроматн макроматннинг ифодаланган матн таркибида эса
компоненти сифатида унинг таркибига морфемалар муносабати ҳам мавжудлиги
кирганда, ўз мақомини ўзгартиради ва шу учун уларни шартли равишда микроматн
билан бирга, у билан бевосита боғлиқ компоненти деб номлаш мумкин. Аслида
бўлган қонун-қоидалар ҳам амалий эса морфема матн компоненти мақомига
қувватини йўқотади. эга бўла олмайди. «Ишчи», «Пахтакор», «
29