Page 31 - 2-2016

Хорижий филология. №2, 2016 йил

Worker», «Cotton picker» Бироқ шундай мумкин. Бундай вазиятда, юқорида
бўлса ҳам, ясама сўз орқали ифодаланган эслатилиб ўтилгани сингари, «нол
микроматн таркибида морфема ўзидан оператор» тушунчасидан фойдаланамиз.
кичик тил бирлиги – фонема учун Нол оператор деганда, морфологик
қўлланиш объекти вазифасини бажаради воситасиз, фақат нутқий муҳит
ва бу орқали тил системаси унсурлари имкониятини, ѐки тил унсурларининг
ўртасида поғонали (иерархик) муносабат семантик қуршови (дистрибуцияси)
вужудга келади. Бошқача айтганда, имкониятини тақозо этувчи операторни
фонемалар ва морфемалар ўртасидаги тушунамиз.
муносабатнинг ҳар бири, ўз навбатида, Деривация, албатта, бирор
тилнинг микросистемалар қолипида материал асосида воқеланади. Бундай
амалда қўлланилишини акс эттиради ва материал ѐки хомашѐ дериватологияда
унинг энг кичик бирликлари саналмиш операнд деб юритилади. Масалан,
фонемалар ва морфемаларнинг юқорида берилган микроматнларнинг ҳар
қўлланилиши жараѐнида поғонали иккиси ҳам ҳосила структуралар
муносабат содир бўлади. (дериватлар) тарзида таркибсиз, яъни ѐлғиз
Туб сўз билан ифодаланган сўз билан берилган операндларга
микроматн семантик деривация маҳсули (деривация материалига, хомпашѐсига)
саналади ва шу боис унинг шаклланиши асосланаѐтганини кўрамиз.
фақат прагматик муҳит билан боғлиқ Сўз бирикмаси қолипидаги
бўлади. Ясама сўз қолипида келган микроматнлар ҳам баъзи хусусиятларига
микроматн деривацияси эса аффикс кўра мустақил сўз билан ифодаланган
морфема орқали ифодаланган операторга микроматнларга ўхшайди. Буни биринчи
таянади. Бошқача айтганда, бунда лексик галда улар орқали тугал фикр ифодаси
деривация қонуниятлари аҳамият касб берилишида кузатамиз. Бундан ташқари,
этади. Туб сўз билан ифодаланган мазкур микроматнлар ҳам бирор санъат
микроматннинг семантик деривацияси нол асарининг, муайян воқеа - ҳодисаларнинг
операторли бўлади. Бундай оператор номларини аташда, пештоқ ѐзувлари
тилнинг бирор реал воситаси орқали материалида воқеланади. Масалан, Ч.
ифодаланмайди. Ясама сўз қолипидаги Аҳмаровнинг «Алпомиш ва Ойбарчин»,
матн деривациясини эса реал операторли «Зулматдан зиѐ», «Мева кўтарган қиз»,
деб номлаймиз, зотан, бунда операторлар «Аѐл портерети» ѐки инглиз адабиѐтидаги
вазифасида аниқ ифодали аффикс William.M.Thackerayning «Vanity fair»,
1
иштирок этади. O.Wildening «The picture of Dorian Gray»,
Айтиш лозимки, деривация R.Stevensonning «Treasure Island » сингари
ҳодисаси операторсиз воқеланмайди. санъат асарларининг ҳар бирига қўйилган
Чунки оператор лексик деривацияда ҳам, алоҳида номлар, «Саноат моллари»,
синтактик деривацияда ҳам уларнинг «Қариялар уйи» , «Play bill», «Hardware
вужудга келишини таъминловчи асосий goods», «Korean Cuisine» каби пештоқ
восита саналади. Шу боис ѐзувлари микроматн саналади, зотан,
дериватологияда оператор деривациянинг бундай вазиятда ҳар бир бирикма орқали
мутлақ ҳоким унсури сифатида талқин матнга хос бўлган фикр тугаллиги ва
этилади 2 . Бироқ оператор морфологик яхлитлиги ўз аксини топади.
унсур орқали ифодаланмаган бўлиши ҳам Айни пайтда шуни алоҳида
таъкидлаш зарурки, микроматн мақомида
келаѐтган сўз бирикмаси одатдаги сўз
1 Қаранг: Турниѐзов Н.Қ. Ўзбек тили деривацион
синтаксисига кириш. – Самарқанд, 1990, 7-9 - бетлар. бирикмаларидан кескин фарқланади.
2 Қаранг: Храковский В.С. Трансформация и Равшанки, анъанавий тилшуносликда сўз
деривация // Проблемы структурной лингвистики-1972.- бирикмаси нопредикатив номинатив
М.,1973.-С.599.
30