Page 72 - 2-2017

Хорижий филология. №2, 2017 йил

SHARQ MUMTOZ ADABIYOTI SHOIRLARI IJODIDA JONLANTIRISH VA
TASHXIS SAN‟ATI
(X-XII asrlar fors-tojik shoirlari ijodiyoti misolida)

Qayumov Nodir,
Samarqand davlat universiteti o„qituvchisi

Tayanch so‘zlar: tashxis, jonlantirish, san‟at, shakl, mazmun, poeziya, qasida, musammat,
poetikа.

Jonlantirish va tashxis san‘ati dunyo oladi, ularga jon ato etib o‗zining ichki xis-
xalqlari, mumtoz va yangi adabiyotning tuyg‗u va hissiyotlarini mazkur obrazlar
poetikasida eng ko‗p murojaat etilgan badiiy orqali bayon etadi. Masalan: aql va bilim,
san‘atlardan hisoblanadi. Mazkur maqolada adolat, zulmu istibdod va boshqa ko‗zga
jahon va fors-tojik adabiyotshunoslari va ko‗rinmaydigan jismlar-mafhumlar-
mumtoz adabiyotshunoslik vakillarining tushunchalar jonlantirish orqali ma‘lum bir
ilmiy-nazariy qarashlari asosida mazkur obrazga aylanadi va insoniy fazilatlar tufayli
san‘atning tarixiy negizlari, uning poeziyada harakatlanadi. Adolatning tirilishi,
tutgan salmoqli o‗rni, poetik funksiyasi, yaxshilikning jasur pahlavon qiyofasiga
boshqa badiiy san‘atlardan farqli jihatlari, kirishi, Ahuramazda (Yaxshilik) kuchlarining
lafziy va ma‘naviy san‘atlar bilan tipologik Ahriman (Yоmonlik) kuchlari bilan jang
xususiyatlarini yoritishga harakat qilamiz. qilishi, zulm va sitamning o‗lishi, fitnaning
Adabiyot nazariyasi va boshqa ilmiy uxlagan shaxsdek xomush bo‗lishi, fikrning
risolalarda jonlantirish va tashxis san‘ati tug‗ilishi va aqlning hukmronlik qilishi
to‗g‗risida olimlarning bir-biridan farq tashxis va jonlantirish san‘atining badiiy
qiladigan fikr va aqidalari bayon etilgan. imkoniyatlaridan darak beradi. Fors-tojik
Mazkur tadqiqotlarda tashxis va jonlantirish mumtoz shoirlari jonlantirish va tashxis
san‘ati badiiy adabiyotda biron-bir jonsiz, san‘atidan badiiy so‗zning qimmatini
mavhum buyum va unsurga jon berish, oshirishda, noan‘anaviy obrazlar yaratishda
tabiatdagi voqea va hodisalarga ruh berib foydalanganlar [ 4:102].
ularni inson qiyofasiga kirgizish, turli hayvon Mumtoz adabiyotning X-XII asrlarda
va jonzotlarga inson tili va harakatini berish shakl, janr, mavzu, badiiy obrazlar hisobidan
orqali yuksak badiiy obrazlarni yaratish rivojlanishi barobarida adabiyotda badiiy
tarzida namoyon bo‗ladi. Shoir jonlantirish va san‘atlarning o‗rni yuksalib bordi. Shoirlar
tashxis san‘ati vositasida jonsiz tabiat o‗zlarining she‘rida badiiy so‗z quvvatini
unsurlarini jonlantirib, ularga inson siymosi namoyon qilish, bayon etilayotgan mavzuni
va harakatlarini, uning xulqu atvorini, chiroyli va ko‗rkam qilib tasvirlashda badiiy
xarkterini tatbiq etadi. Mumtoz adabiyotda san‘atlardan foydalanganlar. Mazkur davrning
jonlantirish va tashxis san‘ati yordamida she‘riyati va tasvirlar uslubiyotida badiiy so‗z
ko‗plab o‗ziga xos go‗zal va badiiy obrazlar namunalaridan, asosan, tashbih, tashxis,
vujudga kelgan. Jumladan, sarv daraxtining istiora, mubolag‗a, savol-javob, tazod, tarse‘,
harakatlanishi, lola gulining tabassum etishi, majoz va kinoya va boshqa so‗z san‘atlarini
bulutning g‗amgin shaxs kabi yig‗lashi, uchratamiz.
yulduzning kiprik qoqishi, kelinchak libosida Jonlantirish va tashxis san‘ati X-XII
bahorning kirib kelishi jonlantirish va tashxis asrlar fors-tojik mumtoz shoirlari ijodida,
san‘atining badiiy imkoniyatlar hisobidan asosan, tabiat manzaralarini tasvirlash
yaratilgan. Shoir tashxis va jonlantirish jarayonida, sharob va mayga bag‗ishlab
san‘ati orqali insoniyat tasavvur qila bitilgan qasidalarda va boshqa tabiiy
olmaydigan noma‘lum va noayon narsalarni hodisalarni tasvirlashda ishlatilgan. Mazkur
ham g‗oyatda go‗zal va aniq qilib tasvirlay davr shoirlari ijodiyotida tabiat manzaralarini
71