Page 102 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

СЎЗ ТАРТИБИНИНГ ПРАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Собиров Анвар,
СамДУ докторанти

Калит сўзлар: сўзловчи, коммуникация, прагматик мақсад, нутқий мулоқот, дискурс,
поэтик матн, сўз тартиби, инверсия, эстетик таъсир.

Кейинги йилларда тил ҳодисаларини табиатига уйғун тарзда коммуникация
талқин қилишда улар марказида инсон канали танланади”. 25 Ўзбек
туриши, ҳар бир ҳодиса унга боғлиқ ҳолда тилшунослигида сўз тартиби, асосан,
амалга ошиши эътироф этилиб, бу ҳолат синтактик нуқтаи назаридан насрий
прагматик синтакcисда, жумладан, матнларда тадқиқ этилган бўлиб, нутқий
инверсиянинг янги истиқболли мавзу алоқада иштирок этувчи бирликларнинг
сифатида тадқиқ эитилишида ҳам эмоционал-экспрессивлигини таъминловчи
кўринади. Синтaктик назарияга мос ушбу инверсиянинг юзага келиш сабаблари,
йўналишни прагматик синтаксис деб аташ кўринишлари ва ўзига хос хусусиятлари
мумкин. Шундан келиб чиқиб, тил бадиий услуб мезон ва ўлчовлари асосида
бирликлари ва уларни қўлловчи субъект талқин этилади. Ўзаро мулоқот жараёнида
ўртасидаги муносабат, шунингдек, нутқ маълум гап бўлагининг сўзловчи ёки
фаолиятини ташкил этувчи бирликларнинг ёзувчи коммуникатив мақсадига боғлиқ
мулоқот жараёнида ўз имкониятларини ҳолда фаоллашуви ва юзага келувчи
намоён қилиши лингвистик тадқиқотлар таъсирчанлик муҳим семантик ва
диққат марказида бўлиб қолди. 24 Тил коммуникатив категория сифатида
орқали амалга ошадиган ҳар қандай прагматика доирасида кесишади ва бунда
ҳаракат асосида прагматика ётади. Бу сўзловчи субъект ўз мақсади билан
ҳақда тилшунос Н.Маҳмудов шундай биринчи ўринга кўтарилади. Сўзловчи
фикрлайди: “Одатда, коммуникатив шахс ва нутқий алоқанинг бўёқдор ва
вазиятнинг уч асосий унсури мавжуд таъсирчан аъзоси ўртасида мустаҳкам
бўлади, яъни сўзловчи, тингловчи ва мавзу алоқанинг мавжудлиги тадқиқотчилар
ёки ахборот. Сўзловчи муайян ахборотни томонидан эътироф этилса-да, ҳалигача
тингловчига етказиш учун, албатта, восита етарли даражада ўз ечимини топган эмас.
– тегишли канални танлайди. Табиийки, Сўзловчи шахснинг ифодаламоқчи
асосий канал тилнинг ўзидир. Аммо бўлган фикрлари оғзаки ва ёзма шаклда
ахборотни тўла етказишда умумий вазият нутқ қаратилган шахсга йўналтирилади.
ва мақсадга мувофиқ бошқа каналлар ҳам Бунда сўзловчи адабий тил меъёри
ишга туширилади. Бу ўринда сифатида белгиланган қоидаларга амал
паралингвистик ва экстралингвистик қилишга мажбур. Тилнинг грамматик
воситалар назарда тутилади. Чиндан ҳам, қурилиши, луғавий таркиби бирлик–
турли жестлар, юз ифодаси, бошни ларидан муомала жараёнида мақсадли
қимирлатиш, гавда ҳаракатлари, макон фойдаланиш, тил бирликларининг маълум
яқинлиги, овоз табиати, кийимлар, бир вазифани бажариши услубий
сўзловчи ва тингловчининг ижтимоий ёки хосланишни тақозо қилади. Сўзловчи ва
бошқа мақоми каби хилма-хил омиллар нутқ қаратилган шахс муносабати,
коммуникация жараёнида алоҳида коммуникатив мақсад, нутқий вазият,
қимматга эга. Узатилмоқчи бўлган прагматик самарани таъминловчи лисоний
ахборотнинг мазмуни, мақсади ва ва нолисоний омиллар тил
бирликларининг қўлланишига ҳам таъсир

24 Иссерс О. Когнитивный и этади. Бу ҳолат синтактик сатҳ доирасида
прагмасемантический аспекты функционирования
языковых единиц в дискурсе. - СПб. : Изд-во РГПУ 25 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти.
им. А.И. Герцена, 2005. –Тошкент, 2007. –Б.40.

101