Page 105 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

шунингдек, китобхонни маълум ҳаракатга шакллантирувчи воситадир. Бу
ундаши, унга бадиий-эстетик таъсир муносабатнинг муаллиф мақсадига мос
кўрсатиш орқали навбатдаги нутқ ҳолда ифодаланишида сўз тартибининг
жараёнига тайёрлаши мумкин.Матн аҳамияти катта. Муаллиф поэтик матнда
ижодкори ҳар бир фикрни маълум бир сўз тартибидан услубий восита сифатида
прагматик мақсад билан боғлайдики, у фойдаланишда асосан, инверсия усулига
коммуникацияда шу фикрнинг прагматик мурожаат қилади ва шеърий нутқ
мазмуни сифатида шаклланади. талабларига бўйсунган ҳолда ўз
Шу қора тупроқ, шу хоки пок ердан, фикрларини баён қилади. Шоир Аъзам
Йил бўйи тўкилган пешона тердан, Ўктамнинг қуйидаги мисраларида шу
Истаса бий дала, саҳрою қирдан ҳолат кузатилади:
Оқ олтин яратар деҳқон қўллари. Бухорога борганда боқмам сира
(Тўра Сулаймон “Олқов”) осмонга. Қараб туравераман Минораи
Келтирилган парчада аслида Калонга. Шунда тўғри юракка мозий
айтилмоқчи бўлган асосий фикр –деҳқон бостириб келар: ҳайқирган суворилар,
қўлларининг оқ олтин яратиши. Муаллиф кишнаётган дулдуллар. Мен энтикиб
бу фикр ифодаланган гапни инверсия қоламан, қалбимда ғулув, ҳадик. Гўёки
тарзида шакллантириш билан охирги мана ҳозир учиб кетадигандек.
мисрага тушириши, дастлабки уч мисрада Ачиндимми, куйдимми мозийни кўп
ифодаланган гапларни эса асосий гапда ўйладим. Қариб қолган минора тилга
ифодаланган мазмунни кучайтиришга кириб сўйлади: «Э, қўйсанг-чи, мозийдан
йўналтириши ўзига хос поэтик хавотир олмоқ бекор. Ахир унда не буюк
оҳангдорликни таъминлаган. Дастлабки уч улуғ боболаринг бор! Кўзингдир юрт
мисрадаги охирги сўзларнинг –дан чиқиш тарихи, қараб юргин кўзингга. Сен менга
келишиги қўшимчасини олиши билан ачинмагин, эҳтиёт бўл ўзингга!»
таъкид маъноси оширилган. Бадиий Поэтик матнлар таҳлилидан маълум
матнда тилнинг эстетик вазифаси ва ифода бўладики, сўзловчи коммуникатив мақсади
имкониятлари кенг. Бу имкониятларнинг амалга ошишини таъминловчи
таъминланишида семантик-стилистик бирликларнинг функционал-семантик
воситалар қатори сўз тартибининг ҳам имкониятлари контекстда, сўз тартибига
ўзига хос ўрни бор. боғлиқ ҳолда юзага чиқади. Гапда сўз
Бадиий матнда ўқувчи шеърда тартибининг инверсия шаклида бўлиши,
ифодаланаётган ахборотни шунчаки, танланган сўзларнинг бўёқдорлиги ва
оддийгина қабул қилувчи адресат эмас, таъсирчанлиги ўқувчи руҳиятига таъсир
балки нутқий мулоқотнинг асосий этиб, унда ифодаланган фикрларга
фигураларидан бири – нутқ қаратилган нисбатан маълум бир муносабатнинг
шахс сифатида узатилаётган маълумотни уйғониши бадиийликнинг асосий мезони
идрок қилиш асносида уни таҳлил ҳисобланади. Инверсия уч йўналишдаги
призмасидан ўтказади. Худди шу мураккаб фанлар кесишмасида амал қилади. У
жараёнда нутқий фаолият билан боғлиқ маълум ҳолатга алоқадорлиги,
тил бирликлари, нутқ воқеланишида муносабатига кўра семантикага, гап
иштирок этувчи воситалар прагматик таркибидаги бўлакларга муносабатига кўра
тушунча касб эта бошлайди, яъни синтактикага боғланади. Унинг сўзловчига
фаолиятга киришади. муносабат ифодалаш вазифасини
Маълумки, тилда ижтимоий бажариши эса бевосита прагматикага
вазифалардан ташқари энг аввало, дахлдорлигини кўрсатади. Бу эса
инсоннинг муносабати намоён бўлади. Тил инверсиянинг эстетик вазифаси кенг
шахснинг воқеа-ҳодисаларга, шахсларга ва қамровли эканлигидан далолат беради.
нарсаларга, ҳаракат-ҳолатга муносабатини

104