Page 103 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

гап бўлакларининг жойлашишида ва гапда сўзларнинг одатдаги (тўғри)
маълум бир вазифаларни бажаришга тартибини ўзгартириш” 28 натижасида
хосланишида намоён бўлади. Тилшунос гапда бош ёки иккинчи даражали бўлак
олимлар А.Нурмонов ва Н.Маҳмудов– мақомидаги сўз ўз вазифасига қўшимча
ларнинг кўрсатишича, “Ўзбек тилида гап тарзда янги маъноларни ифодашга ҳам
бўлакларининг тартиби қуйидаги хизмат қила бошлайди. Бошқача айтганда,
вазифаларни бажаради: 1) сўз бирикмалари гапда ўз жойлашиш ўрнини ўзгартирган
қисмлари тартибининг грамматик бўлакнинг ўзига хос хусусиятлари у ёки бу
меъёрини кўрсатиш; 2) гап (жумла)нинг кўринишда амал қилувчи нутқ жараёнида
коммуникатив мақсадига кўра у ёки бу юзага чиқади. Тадқиқотларда мураккаб
бўлакнинг аҳамиятлилигини кўрсатиш; 3) жараён ҳисобланган муомала тузилмаси
нутқнинг услубий хусусиятини акс коммуникатив (бир томонлама) ахборот
26
эттириш ва бошқалар” . узатиш, интерактив (икки томонлама ўзаро
Синтактик нуқтаи назардан қаралса, таъсир) ва перцептив (ўзаро бир-бирини
“Сўз тартиби, гап бўлакларининг тартиби идрок қилиш) алоқа турларидан ташкил
29
— гап бўлакларининг ўзаро маълум топиши қайд этилади .
грамматик қонун-қоидалар асосида, Тил инсон фикрларининг юзага
маълум синтактик, мазмуний, услубий чиқишини таъминловчи асосий воситадир.
қиймати билан боғлиқ ҳолда жойлашуви. Шу боис нутқий фаолият тушунчаси
Гап бўлаклари тартибининг ўзаро қарама- юнонча «иш», «фаолият» маъноларини
30
қарши қўйилувчи бир неча турлари бор. билдирувчи прагматика билан чамбарчас
Булардан энг асосийси тўғри тартиб ва боғлиқ ҳолда амалга ошади. Демак, тил
тескари тартиб оппозициясидир. Тўғри тизими тараққиётининг бошланғич
тартибда синтактик тузилма қисмлари (ran нуқтаси (даври) прагматикадан
31
бўлаклари, қўшма гап предикатив бошланади . Прагматика амалий жиҳат–
қисмлари ва б.) маълум қонун-қоидалар дан фойдали бўлиб, шахснинг субъектив
32
асосида одатдагича жойлашади. Мас, ўзбек қизиқишларини ифодалайди . У инсон
тилида аниқловчининг аниқланишдан, нутқий фаолиятининг амалий жиҳатларини
эганинг кесимдан, тўлдирувчи ёки ҳолнинг тадқиқ этувчи фан сифатида мулоқот
кесимдан олдин жойлашуви тўғри тартиб жараёнида қўлланувчи тил воситаларининг
ҳисобланади: баҳаво ерлар, Карим ўқиб контекстга таъсирини таҳлил қилади.
бўлди, китобни ўқиди, тўсатдан келиб «Ҳар қандай дискурс иштирокчилари ўзига
қолди каби. Тескари тартибда маълум берилган имкониятлар ёрдамида
услубий, семантик мақсад ва бошқа сабаб муносабатга киришади. Унинг нутқдаги
билан синтактик тузилманинг (ундаги гап ҳокимлик даражаси ўша вазиятнинг ўзида
бўлакларининг, қўшма ran предикатив хатти-ҳаракатда ҳам сезила бошлайди.
қисмларининг) тўғри, одатдаги тартиби Бундай ифодалар перформативлар
27
ўзгаради, инверсия юз беради” . ҳисобланади. Ҳаракат ифодасида социал,
Гап бўлаклари тартибининг ўзгариши коммуникатив вазият тўла маънода ўз
воситасида гапда турли маъно
нозикликларининг ифодаланиши кўпроқ 28 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли.
бадиий матнларда, хусусан, поэтик Иккинчи жилд. Тошкент: Ўзбекистон миллий
матнларда кузатилади. “Нутқ энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти,
2006.Б.206.
таъсирчанлигини ошириш мақсадида 29 Ғозиев Э. Муомала психологияси. - Т.
Университет. 2001. Б.55.
30 Стариченок В.Д. Большой лингвистический
26 Маҳмудов Н.,Нурмонов А. Ўзбек тилининг словарь.-Ростов-на-Дону: «Феникс», 2008.-С.462.
назарий грамматикаси. - Тошкент: Ўқитувчи, 31 Сафаров Ш. Прагмалингвистика.
1995.Б.16-17. Монография. – Тошкент, Ўзбекистон Миллий
27 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. - энциклопедияси, 2008. Б.37.
Тошкент :”Ўзбекистон миллий энциклопедияси” 32 Турлова Е.В. Прагмалингвистические
Давлат илмий нашриёти: www.ziyouz.com характеристики малоформатных текстов / Поволж.
кутубхонаси. Б.824. гос. соц.-гуманитарная акад. - Самара, 2009.

102