Page 104 - 2-son-2018-yil

Хорижий филология №2, 2018 йил

баёнига эга бўлади, сўзловчи ва тингловчи Гапда сўзларнинг маълум тартибда
фаолияти ҳам ўша вазият билан тузилиши нутқнинг барча кўринишлари
боғланади» 33 . Инсоннинг нутқий алоқа– учун хос бўлган қонуният ҳисобланса-да,
сида вербал мулоқот етакчилик қилади. бадиий нутқда барча бирликлар қатори сўз
Яъни сўзловчи ўз коммуникатив тартибида ҳам маълум коммуникатив
мақсадидан келиб чиқиб, тилда мавжуд мақсад, экспрессив нутқий ифодаларни
бўлган бирликлар воситасида фикрларини ҳосил қилиш кўзда тутилади. Масалан,
ифодалайди. Кўзланган мақсаднинг юзага Қўриқчилар боқади ҳайрон, // Ҳеч
чиқишида турли имо-ишора, мимика, гавда ким менга демайди: «Тўғри!..
ҳаракатлари каби новербал воситалардан Сен бир мўмин, бегуноҳ инсон, //
ҳам фойдаланилади. Ўлиши шарт, ахир, у — ўғри!»
Ушбу жараёнга сўз тартиби, хусусан, Жовдирайман жаллод қошида: //
инверсия ҳам ёрдам берадики, унинг Ўйлаб топгин бирор бир имкон,
воситасида гапдаги энг аҳамиятли, муҳим Қоп кийгизмай тургин бошига, //
бўлган сўз алоҳида таъкидлаб, ажратиб Унинг учун мен берайин жон»,
кўрсатилади ва шу орқали сўзловчи «У — порахўр», дейди халойиқ, //
кайфияти ва ҳис-туйғулари акс Мен ўртага қўйиб жонимни,
34
эттирилади . Тил бирликларининг гапда Дейман: «Йўқ,У яшашга лойиқ, //
маълум бир вазифани бажаришдан Қонун, тўккин менинг қонимни».
ташқари сўзловчи коммуникатив «У севгисин сотди», қичқирар //
мақсадининг амалга ошишини Бир аёлнинг қасоскор кўзи.
таъминловчи восита эканлиги унинг Тиз чўкаман: «Синглим, муқаррар
прагматика билан чамбарчас // Буюк номзод ўлимга ўзим!» (У.Азим)
боғлиқлигидан далолат беради. Гапда Парчада дастлабки кўзга
сўзлар тартибининг тўғри, тилнинг ташланадиган ҳолат гапларнинг инверсия
синтактик табиатига уйғун бўлиши асосига қурилганлиги. Муаллиф бунда
мантиқий нутқ тузишда жиддий аҳамиятга мисралар охирини ўзаро қофиядош
моликдир. Сўз тартибидаги нуқсон сўзлардан фойдаланиб, “тўғри-ўғри”,
жумлада ифодаланган фикрнинг мантиқан “имкон – жон”, “жонимни – қонимни”,
янглиш ёки икки ёқлама англанишига “кўзи – ўзим” тарзида тугаллаш билан
сабаб бўлади. Масалан: Лоқайдлик гапларнинг эмоционал-экспрессивлигини
туфайли кўрсак ҳам индамаймиз таъминлаган. Гап бўлакларининг одатдаги
("Ҳуррият", 2006 йил 24 май). Бу тартиби бузилиши эса шеъриятдаги поэтик
жумладаги сўз тартибидаги сакталик сабаб таъсирчанликни таъминловчи усуллардан
фикр икки хил тушунилиши мумкин, яъни бири сифатида китобхон руҳиятига таъсир
"лоқайдлик туфайли кўриш" (бу, албатта, кўрсатади. Умуман, поэтик матнларда сўз
мантиққа зид) ва "лоқайдлик туфайли тартиби прагматик имкониятларининг
индамаслик". Аслида ифодаланмоқчи намоён бўлишида контекст муҳим роль
бўлган фикр уларнинг иккинчиси. ўйнайди. Поэтик асарлар тили ўзига хос
Жумладаги сўз тартиби Кўрсак ҳам бўлиб, унда қўлланилган тил бирликлари,
лоқайдлик туфайли индамаймиз тарзида шунингдек, гап бўлакларининг жойлашу–
тузилса, мантиқ ўзининг тўғри ифодасини вида ҳам нутқ қаратилган шахс, яъни
35
топади. ўқувчига таъсир этиш асосий вазифа
саналади. Бадиий матнда муаллиф гап
бўлакларини маълум тартибда
33 Ҳакимов М.Ўзбек тилида матннинг жойлаштириш билан коммуникатив
прагматик талқини: филол. фанлари док. ...дис. мақсадни кўзда тутади. Муаллиф гап
автореф. .-Т:,2001. –Б.30.
34 Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А. Прикладное бўлакларидан айримларига алоҳида
языкознание. СПб. : Изд-во С-Петербург. эътибор қаратиб, ўз ҳиссиётларини,
университета, 2001. туйғуларини, воқелик фактларига бўлган
35 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. муносабатини ўқувчига билдириши,
–Тошкент, 2007. –Б.40.

103