Page 136 - 2-сон 2019 йил
P. 136
Хорижий филология №2, 2019 йил
funksional faolligi jihatidan boshqa biror sintaksemalarga ajratib tahlil qilish orqali hal
monemaga tobe bo‘lmaydi. qilishga harakat qilamiz. An‘anaviy
Boshqa gap elementlariga qaraganda grammatikalarda berilishicha, sintaktik
muxtor monemaning sintaktik o‘rni erkin aloqalar borasida barcha tillar nazariy
bo‘lganligi sababli aksariyat hollarda uning grammatikalariga qaraganimizda moslashuv,
o‘rnini o‘zgartirish yoki gap tarkibidan bitishuv va boshqaruv kabi atamalar
tushirib qoldirish ham mumkin. Garchi u qo‘llaniladi, ammo ularni sintaktik sathda gap
tushirilib qoldirilsa ham, gapning asosiy qurilmasida tahlil qilganda, ular sintaktik
mazmuniga putur yetmaydi. Faqat uning aloqalar vazifasini bajarmaydi.
yuzaki strukturasi qisqarishi va gapda Masalan: I write a book. I go home.
ifodalanayotgan ta‘kidlash, gumon, aniqlik, Har ikkala jumla sintaktik jihatdan bir
inkor, shodlik, shubha va hokazo ma‘nolariga xil bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida farq
ziyon yetishi mumkin. Ammo ayrim kirish bor. Birinchi gapda write a book elementlari
so‘z va kirish iboralarning o‘rni ularning o‘rtasida boshqaruv bor, ya‘ni read fe‘li
distributiv xarakteriga ko‘ra muqim bo‘ladi. o‘timli bo‘lganligi uchun. Ikkinchi gapda esa
Bu, albatta, har bir tilning o‘z ichki go home elementlari o‘rtasida hech qanaqa
qonuniyatlari bilan bog‘liqdir. sintaktik aloqa borligi aytilmagan, buning
Muxtor monemalar o‘zbek tilida ko‘p asosiy sababi til sathlarining bir-biri bilan
hollarda kirish so‘z, kirish birikmalar, payt aralashtirib yuborilishidir. Shuning uchun
ravishlari orqali ifodalanadi va bu bilan ham sintaktik sathda gap qurilmasidagi
boshqa monemalardan farqlanib turadi[23- elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarning
Б.81-85.]. Funksional monema gapning biror yangilari ishlab chiqildi. Undan tashqari
elementini tildan nutqqa ko‘chirishi va unga formal jihatdan quyidagi ikki usulda gap
sintaktik funksiya berishi bilan xarakterlanadi. elementlarining bog‘lanishi ham qayd etilgan.
Funksional monemalar boshqa monemalarga 1) teng bog‘lanish; 2) tobe bog‘lanish.
faollik baxsh etib, ularni paradigmatik qator Teng bog‘lanish o‘z nomidan ham
doirasidan sintagmatik qator doirasiga qarab ma‘lumki, gap tarkibidagi so‘zlar bir-biri
yetaklaydi, virtual holatdan aktual holatga bilan teng bog‘lanadilar. Tobe bog‘lanishda
olib keladi, jonlantiradi. Natijada, funksional esa biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi. Undagi tobe
monemalar orqali faollashib, nutqiy vazifa va hokim so‘zlar: 1) moslashuv; 2)
olayotgan monemalar ularga tobe bo‘lib boshqaruv; 3) bitishuv usullari yordamida
qoladi va qaram monemalar deb yuritiladi. so‘z birikmasi hosil qiladi. Moslashuv – tobe
Nutq muhiti va so‘zlovchining istak-xohishi so‘z va hokim so‘zlarning shaxs-sonda
bilan til birliklari nutqqa ko‘chayotganda mosligi: M: uning daftari, mening daftarim.
belgili yoxud belgisiz ifodalanishi mumkin. Boshqaruv-tobe so‘zning hokim so‘z
Sodda gap komponentlarining funksional talab qilgan shaklini olishidir:
tahlili affikslar, ko‘makchi va ba‘zi so‘z A) Kelishikli boshqaruv( -ni, -ga, -da, -dan).
shakllari bilan bog‘liq bo‘lsa, qo‘shma gap M: kinoga bor, magazindan oldim.
komponentlarining funksional tahlili ularni B) Ko‘makchili boshqaruv (ko‘makchi so‘zlar
o‘zaro bog‘lovchi vosita bilan uzviy yordamida). M: kino haqida gaplashmoq.
aloqadordir. Bitishuv-tobe so‘zning hokim so‘z bilan faqat
Yuqoridagilardan tashqari, ilovali va ma‘no jihatidan birikishi: M: katta tanaffus,
parsellyativ qurilmalar, kirish so‘z, kirish yoqimtoy qiz.
birikmalar ham tom ma‘noda sintaktik Hozirgi zamon tilshunosligida gaplarni
muammolar sifatida o‘rganilgani yo‘q [24- sintaktik qatlamda tahlil qilish borasida gap
Б.4]. Ammo ular gapning bevosita ishtirokchi bo‘laklariga, ya‘ni bosh bo‘laklar va ikkinchi
elementlaridir. Shunga ko‘ra, A. Sayfullayev darajali bo‘laklarga ajratib o‘rganish bilan
kirish so‘z, kirish birikma hamda chegaralanadi. Zeroki, gaplarning sintaktik
undalmalarni gapning uchinchi darajali birliklarini, semantik maydonini, ularning
bo‘laklari deb atagan edi [25-С.70-118.]. Biz defferensial sintaktik hamda differensial
quyida shu kabi masalalarni komponent va sintaktik-semantik belgilarini aniqlash va
135
