Page 134 - 2-сон 2019 йил
P. 134
Хорижий филология №2, 2019 йил
attempt, to try, to want kabi fe‘llar infinitiv bo‘laklarga ajratib tahlil qilishda o‘ziga xos
yoki gerundiy bilan birikib kelsa ham juz‘iy kamchiliklar mavjud. Chunki an‘anaviy
qo‘shma modal fe‘l-kesim deyish mumkin, tilshunoslikda sintaktik birliklarga
lekin bu uni chuqurroq tahlil qilishga undaydi. ajratiladigan bo‘laklar ham gapning bir
Masalan, I don‘t want to take it to anybody bo‘lagi deb qaraladi. Bu esa gap bo‘laklarini
(18-M.Wilson, p.313) gapiga e‘tibor qilaylik. elementar sintaktik birliklarga ajratish
Bu gapga shunday savol qo‘yish mumkin: imkonini bermaydi. Undan tashqari, gap
What don‘t you want? Yana, ikkinchi bir tahlilida sintaktik elementlarning semantikasi
gapni olaylik: He tried to open the tin with a hisobga olinmaydi. Ammo ushbu ishda tillar
pocket knife. Bu gapga esa Why did he try? tizimida gapda kesim o‘rnida kelgan sintaktik
deb, savol qo‘yish mumkin. Mazkur birliklarga e‘tibor qaratgan holda ularni
gaplarning birinchisiga qo‘yilgan savol sintaktik jihatdan o‘rganish bilan cheklandik.
to‘ldiruvchiga mos bo‘lsa, ikkinchisidagi esa, Ushbu muammoni tadqiq etishda A. M.
maqsad holiga mos keladi. Yoki ba‘zi Muxin va uning shogirdlari tomonidan
darsliklarda qayd etilganidek, gapda kesim yaratilgan lisoniy metoddan [20-304 с.]
o‘rnida to be obliged, to be bound, to be foydalanish bizning nazarimizda yuqorida
anxious, to be capable kabi birikmalar qayd etilgan usullarga xos ayrim kamchilik va
infinitiv bilan kelsa ham qo‘shma modal fe‘l- nuqsonlarni to‘ldirishda muhim ahamiyat
kesim deb atalishi mumkin. kasb etadi. Mazkur tahlil usuli boshqalaridan
Qo‘shma aspekt fe‘l-kesim haqida farqli ravishda ikki bosqichda amalga
to‘xtalsak, u gapda kesim o‘rnida to begin, oshiriladi. Xususan, boshlangich bosqichda
to start, to continue, to stop kabi fazali gapdagi elementlar komponentlarga ajratib
fe‘llar bilan infinitiv yoki gerundiyning tahlil qilinadi hamda ushbu bosqichda
birikib kelishi yordamida ifodalanadi. He berilgan elementlarning o‘zaro sintaktik
began to speak; He began speaking. Har aloqalari aniqlanib, bir-biridan farqlanish
ikkala gapga bir xil savol, ya‘ni usullari yunksion va komponent modellarda
to‘ldiruvchiga beriladigan savol mos keladi, ifoda etiladi. Tilshunoslik fani taraqqiyotining
What did he begin? E‘tibor berib qaralsa, bu hozirgi davri bosqichida til tizimi
kesim turini alohida ajratishda fe‘llarning birliklarining qay tarzda nutqqa ko‘chirilishi
leksik ma‘nosi asosiy o‘rinni egallaydi. va jumlaning nutqiy zanjirda voqelanishi,
Boshqalarida esa ifoda planiga qarab sintaktik strukturalarning nutqiy faollashuvi,
ajratilgani yaqqol ko‘rinib turibdi. Yuqorida ularning semantik va sintaktik munosabatlari
qayd etilganlardan ma‘lum bo‘ladiki, aspekt masalasiga doir muammolar tilshunos
kategoriyasi qaysi qatlamda, ya‘ni olimlarimizdan o‘z tadqiqini kutmoqda.
morfologik, sintaktik yoki leksik qatlamda Chunki hozirgacha tilning sistema ekanligi
o‘rganilishidan qat‘iy nazar izohtalabdir. to‘g‘risida diqqatga sazovor tadqiqot ishlari
Aspekt kategoriyasi L.S. Barxudarovning qilingan bo‘lsa ham, sistema belgilarining
fikricha, fe‘lning zamon shakllariga qarab nutqqa ko‘chirilishi, boshqacha aytganda,
o‘rganilib davomsizlik (non—continuous ularning nutqda real ishlatilishi masalasiga
aspect) va davomlilik (continuous aspect) kam e‘tibor berildi.
aspektlariga ajratiladi, ya‘ni tilning Mazkur masalalar ayniqsa nutq
morfologik qatlamida o‘rganiladi [19-c.113- lingvistikasi ilmiy asoslanayotgan bugungi
116. ]. kunda yanada dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Grammatik materiallarni tadqiq Zotan, til tizimidagi har bir belgining
etishda distributiv, transformatsiya, bevosita paradigmatik qator doirasidan sintagmatik
ishtirokchilarga ajratish tahlil usullari asosida qator doirasiga o‘tishi, virtuallik belgilarini
ko‘zga ko‘rinarli ishlar qilingan bo‘lsa-da tark etib, aktual holat kasb etishi va shu
[Б.8-23.], biz o‘z tadqiqotimizda komponent yo‘sinda gapning sintaktik shakllanishi nutq
va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish usulini lingvistikasining g‘oyat muhim masalalarini
qo‘llashni afzal ko‘rdik. An‘anaviy taqozo etadi. Ravshanki, gapning asosiy
grammatikada gapni bosh va ikkinchi darajali bevosita ishtirokchi elementlari so‘zlar
133
