Page 132 - 2-сон 2019 йил
P. 132
Хорижий филология №2, 2019 йил
Ma‘lumki, har bir til tizimining gapning sintaktik talqini xususida so‘z
sintaktik qatlamini o‘rganishda gaplar yuritilganda gapni bo‘laklarga ajratib tahlil
struktura jihatdan kommunikativ yo‘nalishiga qilish tushuniladi. Gap bo‘laklarining bunday
hamda tarkibiga ko‘ra tasniflanadi. Ammo tavsifi tilshunoslikda XX asrning o‘rtalariga
gapdagi so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, qadar sintaktik tahlil jarayonida yetakchi rol
ularning har biri gap tarkibida biror o‘ynadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, til
grammatik vazifani bajaradi. Gap birliklariga, shu jumladan, sintaksemalarga
strukturasini tahlil qilishda undagi gap muayyan ichki strukturaga ega bo‘lgan
bo‘laklari sintaktik kategoriya hisoblanadi. murakkab sistema sifatida yondashuv, tilning
Mazkur kategoriyalar gap tarkibidagi boshqa sathlarida bo‘lgani kabi sintaktik
elementlarning o‘zaro munosabatini, bu sathda ham turli yangicha tahlil mezonlarini
munosabatning harakterini, gapning ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi [7-c.124.].
grammatik jihatdan qanday bo‘laklarga Xususan, A. Nurmonovning fikricha,
ajralishini, so‘zning gapdagi rolini ko‘rsatadi. sistem tilshunoslikda gapning struktur
Har bir gap ma‘lum obyektiv mazmun va elementlari gap bo‘laklari yoki sintaktik
substant material, ya‘ni so‘zlar yordamida pozitsiya, propozitiv struktura elementlari esa
ifodalanadi. Gapning substantsional tomoni obyektiv reallik strukturasiga nisbatan
uning sintaktik strukturasi hisoblanadi. izomorflik, kommunikativ (aktual) struktura
Sintaktik strukturani tashkil etgan elementlar tema (ma‘lum) va rematik (yangi), modal
tilshunoslikda turlicha, ya‘ni "gap bo‘laklari", struktura obyektiv va subyektiv munosabatlar
]
26
"sintaksema"[5-c.23.], "sintaktik shakl" kabi nuqtayi nazaridan o‘rganiladi [7-b.85-89 .
nomlanib kelinmoqda. Sintaktik elementlarni, Darhaqiqat, har bir strukturaning o‘ziga xos
shuningdek, aktant nomi bilan ham atashadi. elementlari mavjud bo‘lib, ular faqat shu
Avvalo shuni aytish lozimki, «aktant» termini struktura darajasidagina o‘zaro assotsiativ va
tilshunoslikka taniqli fransuz olimi Lyus‘en sintagmatik aloqada bo‘ladi. Shu jihatdan
Ten‘yer tomonidan kiritilgan edi. U aktant qaralganda, an‘anaviy tilshunoslikdagi ayrim
deganda, fe‘l bajarayotgan ish-harakati muammolarning sababi oydinlashadi.
ijrosida faol qatnashayotgan leksik birliklarni Xususan, an‘anaviy tilshunoslikda gapning
tushunadi. Aktantlar, boshqacha aytganda, sintaktik tahlili uni bosh va ikkinchi darajali
harakat ijrochisi va uning iste‘molchilaridir. bo‘laklarga ajratish bilan chegaralanadi.
Ularning ishtirokisiz fe‘lning sintaktik Bunday tahlil gapning shakliy tomonini
vazifalari xususida hamda uning jumla tekshirish hisoblanadi. Mantiq tilshunoslari
tarkibida voqyelanayotgan faolligi xususida esa gap elementlarini ega o‘rnida «subyekt»,
mukammal ma‘lumotga ega bo‘lish qiyin. kesim o‘rnida «predikat» kabi lisoniy
Aktant gap sathida ot turkumidagi so‘z atamalar yordamida tahlil qiladi. Lekin bu
yoki mazkur so‘zning o‘rnida qo‘llanilishi borada ega bilan subyekt, kesim bilan
mumkin bo‘lgan olmosh, otlashgan biror so‘z predikat o‘rtasidagi o‘xshashlik tomonlar
orqali ifodalanadi. L.Ten‘yer aktantlarni hamda ularning bir-biridan farq qilish
harakat ijrosidagi darajasiga qarab uch turga muammosi anchagina bahslarga yo‘l ochib
bo‘lib talqin etadi va ularni 1-darajali, 2- berishi e‘tibordan chetda qoladi. Masalan, rus
darajali, 3- darajali aktantlar deb nomlaydi[6- mantiqiy tilshunosi F.I. Buslayev, «...tilda
c.23-28.]. L.Ten‘yerning aktantlar nazariyasi egaga bosh kelishikda kelgan ot mos keladi...
mantiq iskanjasida bo‘lgan tilshunoslikni ba‘zan ega va kesim boshqa so‘z turkumlari
sezilarli darajada undan tozalash uchun bilan ifodalanadi, lekin har holda egani
xizmat qilishi shubhasizdir, zotan, mazkur anglatgan so‘z ot ma‘nosini, kesimni
nazariyada an‘anaviy sintaktik tahlilda anglatgan so‘z esa fe‘l ma‘nosini oladi» ,[8-
qo‘llaniladigan ega, kesim, aniqlovchi va h.k. c.8.] degan fikrni bildiradi. Shunday ekan,
tushunchalaridan foydalanilmaydi. gapda ega har doim bosh kelishikda kelib,
Ma‘lumki, an‘anaviy tilshunoslikda faqat subyektni ifodalasa, kesim fe‘l bilan
ifodalanib, predikat bo‘lib kelsa va ularda bir
xillik mavjud bo‘lsa, bosh bo‘laklarni har xil
131
