Page 135 - 2-сон 2019 йил
P. 135
Хорижий филология №2, 2019 йил
hisoblanadi. Biroq gap sathida so‘zlarning o‘zlarining e‘tirozli fikrlarini bildirmoqdalar.
o‘zaro bog‘lanishi ularning shunchaki ketma- Masalan, A.R.Sayfullayev o‘zining ilmiy
ket kelishidan iborat bo‘lmay, bunda tilning izlanishlarida modal so‘z va modal birikmalar
semantik, sintaktik va hatto fonologik gapning uchinchi darajali bo‘laklari ekanligini
qurshov (distributsiya) qoidalari ustuvor va ular semantik vazifalaridan tashqari
ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu jarayonda gap sintaktik vazifa bajarishi mumkinligini ilmiy
shaklini tashkil etayotgan har bir bevosita jihatdan asoslab berdi. A. R. Sayfullayevning
ishtirokchi element uning ajralmas bir bo‘lagi fikricha, kirish so‘z va kirish birikmalar
vazifasini olib, ma‘lum bir funksional qiymat ko‘pincha gapning kesimi vazifasida kelgan
kasb etadi. Chunki gap tarkibida so‘z bilan sintaktik munosabatda bo‘lib, ular
faollashayotgan har bir element orqali ma‘lum bilan boshqaruv, bitishuv usullari orqali
bir kommunikativ, semantik yoxud pragmatik bog‘lanadi [22-Ташкент, 2001]. Lekin
maqsad ko‘zda tutiladi. Mazkur maqsad shunga qaramay, bu o‘rinda ham muammo
ifodasi esa turlicha ro‘y beradi. Masalan, yechimi to‘liq hal qilinganligini e‘tirof
gapda tilning ba‘zi birliklari katta yoki kichik etishimiz qiyin ko‘rinadi. Chunki gap
bo‘lishidan qat‘i nazar, mustaqil holatda bo‘laklari nazariyasi gap muchalarining
faollashib, ega yoki kesim vazifasini bajarsa, formal-sintaktik funksiyalarini atroflicha
ba‘zilariga boshqalarning yordamida yoritmayapti. Bizningcha, buning asosiy
aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol vazifalari sababi gap bo‘laklari tushunchasining
yuklanadi, ayrimlari esa muxtor tarzda mantiqiy xarakteri bilan bog‘liqdir.
harakatga keladi. Boshqacha aytganda, gap bo‘laklari
Tilimizda shunday elementlar ham tushunchasi sof lingvistik maqsadlarni ko‘zda
mavjudki, ular biror sintaktik vazifani tutmagani bois, u orqali gap
bajarmay so‘zlovchining o‘zi bayon etayotgan komponentlarining tildan nutqqa ko‘chirilishi
fikrga, yoxud o‘sha fikrning ifoda etilishi va bu jarayonda qanday sintaktik vazifalar
usuliga bo‘lgan munosabatni bildiradi. bajarishi masalasi talqinini berib bo‘lmayapti.
Bunday munosabat tasdiq, umid, ishonch, Albatta, vaziyatning bunday tus olishi
gumon, taxmin, shodlik, taajjub va hokazo tilshunos olimlarimizni tashvishlantirmoqda
ma‘nolarni anglatib, bayon qilinayotgan fikr va shu bois gap komponentlari sintaktik
tartibini, mazkur fikrning oldingi mulohaza tahlilining yangi-yangi usullari taklif ham
bilan bog‘liqligini ifodalaydi. Bular modal etilmoqda. Ana shunday tahlil usullaridan biri
so‘zlar bo‘lib, gapning biror bo‘lagiga yoki Praga tilshunoslik maktabining yirik
butun gapga taalluqli holda kirish so‘z namoyandalaridan biri A.Martinening
mavqyeida kelishi bilan sintaktik va nihoyat, funksional tahlil nazariyasidir. Mazkur
fikrga aniqlik kiritishi, tasdiq, taxmin, tartib nazariyada nutqning eng kichik birligi
turlicha emotsional munosabatlarni ifodalashi «monema» tushunchasi ilmiy iste‘molga
bilan semantik belgilarga ega bo‘la oladi [21- kiritildi. Bu struktur-funksional tahlil uchun
560 б]. Kirish so‘z va kirish birikmalar eng qulay atama bo‘lib, uning yordamida gap
gapning umumiy strukturasini kengaytirib, elementlarining funksional tomonlarini va
uning mazmuniga qo‘shimcha ma‘no sintaktik qurilmaning shakllanishida har bir
berishiga qaramay, an‘anaviy elementning paradigmatik qator doirasidan
grammatikalarda gap bo‘laklari qatoriga sintagmatik qator doirasiga o‘tishi
kiritilmaydi. Bu esa gapni tashkil etuvchi masalalarini mukammal talqin etish mumkin.
bevosita ishtirokchilarning birini bosh bo‘lak, A.Martine monemalarni uchga bo‘ladi:
ikkinchisini ikkinchi darajali bo‘lak deb, avtonom, funksional va qaram monemalar.
boshqasini nomsiz qoldirib, hech qanday Avtonom monema gap tarkibida muxtor holda
bo‘lak qatoriga qo‘shmaslik masala qo‘llanilib, tildan nutqqa biror bir morfologik
mohiyatini nihoyatda chigallashtirib vositaning yordamisiz ko‘cha oladi. Nutqda
yubormoqda. Bunday vaziyatga ko‘pchilik uning faolligi boshqa monemalar bilan
olimlarimiz ko‘nikib ketishgan bo‘lsalar-da, bog‘lanmaydi. Boshqacha aytganda, muxtor
so‘nggi yillarda ba‘zi tilshunoslar bu haqda monema o‘zining sintaktik, semantik va
134
