Page 133 - 2-сон 2019 йил
P. 133
Хорижий филология №2, 2019 йил
atamalar bilan atashga nima majbur qiladi, ifodalovchi so‘zlar, infinitiv, gerundiy yoki
degan savol tug‘iladi. Mantiqda implikatsiya ravish orqali ifodalanadi, deb ta‘kidlanadi.
munosabatlari ekstensional, intensionallar va V.D. Arakinning fikricha, kesim bir
ularning orasidagi bog‘liqlik orqali, komponentli va ikki komponentli kesimlarga
grammatikada esa grammatik kategoriyalar, bo‘linib, bir komponentli kesim ikki turga
gapdagi fe‘lli va otli qurilmalarning ajratiladi: a) ega bilan moslashadigan; b) ega
bog‘liqligi bilan aniqlanadi [9- p.119-120. ]. bilan moslashmaydigan. Ikki komponentli
Gapning sintaktik qatlami tahlil kesimlar ham ikki turga ajratiladi: a) ot kesim;
qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim b) murakkab kesim[13-c.230.]. Kesimning
ahamiyatga ega ekanligi ham ayrim bunday tasniflanishi B.A. Il‘ishning fikrini
bahslarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. A. ham tasdiqlaydi, ya‘ni u ingliz tili nazariy
G‘ulomov va M. Asqarovalar bu haqda grammatikasida kesimni ikki katta guruhga
shunday deydi: «Bosh bo‘laklar gapning bo‘ladi: fe‘l kesim, ot kesim, shuningdek,
asosini tashkil etadi: ular gap ularning har birini yana ikkiga bo‘ladi: sodda
konstruksiyasining asosidir, markazidir- fe‘l-kesim, qo‘shma fe‘l-kesim; sodda ot-
gapdagi ikki uyushtiruvchi markazdir. Lekin kesim, qo‘shma ot-kesim [ 14-c. 207-208.].
bosh bo‘laklarning yolg‘iz o‘zi ham mustaqil Ingliz tili amaliy grammatikasida
gapni tashkil qiladi, biroq ba‘zi o‘rinlarda kesim quyidagicha tasniflanadi: 1) Sodda
ularning o‘zidan to‘liq fikr ifodalanmaydi», kesim (Simple predicate); 2) Qo‘shma kesim
deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim (The compound predicate). Birinchi kesim
tarkibning grammatik markazi, shuningdek, turi fe‘lning shaxsli shakli bilan ifodalanadi,
uni tobe tarkibdagi bosh bo‘lakka - kesimga ammo uning tarkibi frazeologik birliklar
ham hokimdir, deb ta‘kidlashadi [10-b.72- yordamida ifodalanganini hisobga olib, u
77.]. Kesim haqidagi bunday talqin 1980- frazeologik kesim deb nomlanadi. Masalan:
yillargacha, ya‘ni fanimizga sistem-struktur I‘ll get a divorce (15-Th.Dr.p.4). Kesimning
sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar ikkinchi turi ifodalanishiga ko‘ra ikki
davom etib keldi. Ammo H. Ne‘matov, N. qismdan iborat bo‘ladi, birinchi qismi fe‘lning
Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva, shaxsli shakli bilan ifodalansa, ikkinchi qismi
M. Abzalova kabi o‘zbek hamda boshqa esa ot, olmosh, sifat, sifatdosh, gerundiy va
xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning infinitiv yordamida ifodalanadi. Qo‘shma
mavqyei yangicha baholandi - kesim gap kesimning o‘zi ikki guruhga bo‘linadi: 1)
qurilishidagi mutlaq hokim bo‘lak, gap qo‘shma ot-kesim; 2) qo‘shma fe‘l kesim.
markazi sifatida talqin etildi" [11-656 с]. Qo‘shma ot-kesim bog‘lama fe‘l va boshqa
Umuman olganda, kesim bosh so‘z turkumlari yordamida ifodalanadi. Bu
bo‘laklarning biri sifatida barcha tillarda borada shuni ta‘kidlash lozimki, ingliz tilida
universal harakterga ega bo‘lishiga juda ko‘p fe‘llar borki, ular gapda bog‘lama,
qaramasdan, u ifodalanishiga ko‘ra mustaqil va yordamchi fe‘llar vazifasida
tasniflanganda tilshunoslarning kesim ishlatiladi. Bunday hol ingliz tilini
haqidagi fikri turli-tumanligining guvohi o‘rganuvchilar uchun ma‘lum qiyinchiliklar
bo‘lamiz. Masalan, ingliz tili nazariy tug‘diradi. Everyone was the king ( 16-
grammatikalaridan birida kesim quyidagicha R.P.Warren, p.239). Qo‘shma fe‘l-kesim
tasniflanadi: sodda fe‘l kesim, tarkibli fe‘l ifodalanish usuliga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1)
kesim. Tarkibli kesim ikki ko‘rinishga ega: 1) Qo‘shma modal fe‘l-kesim; 2) qo‘shma
tarkibli ot-kesim; 2) tarkibli fe‘l-kesim [12- aspekt fe‘l-kesim. Qo‘shma modal fe‘l-kesim
c.246.] Ularning ifodalanishi haqida fikr asosan, modal fe‘llar yoki ularning
yuritilganda, sodda fe‘l-kesim nafaqat yaxlit, muqobillari hamda fe‘lning infinitiv shaklini
yagona fe‘l yordamida, balki fe‘lning qo‘shish bilan ifodalanadi: We shall have to
murakkab shakli orqali ham ifodalanishi qayd exirt ourselves (17-J.Galsworthy, p.12).
etilgan. Bundan tashqari, tarkibli ot-kesim Kesimning bu turi haqida ham ayrim
bog‘lama fe‘l hamda predikatni ifodalovchi qiyinchiliklarga duch kelamiz. Masalan, gap
ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh, holatni tarkibida to hope, to expect, to intend, to
132
