Page 131 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

TILSHUNOSLIKDA GAP BO‘LAKLARI VA SINTAKTIK ALOQALAR
MASALALARI

Mamayoqubova Shahlo Obloqulovna,
SamDCHTI magistranti

Kalit so‟zlar: sintaktik, sintagmatik, subyektiv, predikativ, dativ, genetiv, kommunikativ.

Tilshunoslikda gap nutq birligidir. sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo‘laklar
Shuning uchun, uning sintaktik tahlili nutq (to‘ldiruvchi, hol). 2. Gapning pozitsion
lingvistikasi qonun – qoidalari bo‘yicha sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali
amalga oshirilishi kerak bo‘ladi. Nutq bo‘laklar (aniqlovchi) [ 2-c. 72.].
lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina Tilshunoslarning gapning ikkinchi
ilmiy asoslana boshladi. Shu sababli ular darajali bo‘laklari haqida ham
orqali sintaktik tahlilda o‘z aksini topishi bildirishayotgan salbiy mulohazalarini
lozim bo‘lgan gapning struktur butunligini kuzatamiz. Bu xususda gapirganda akademik
tashkil etayotgan bevosita ishtirokchi V. V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali
elementlarning tildan nutqqa ko‘chirilishi va bo‘laklari masalasini tubdan qayta ko‘rib
bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik chiqish kerakligini, ular grammatik
faollik olishi, sintagmatik zanjirning tamoyillarga izchil asoslanmaganligi tufayli
voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab gap strukturasida sodir bo‘ladigan jonli
bo‘lmaydi. sintaktik aloqalarni mutlaqo sun‘iy
Gap bo‘laklari nazariyasiga ifodalashini alohida ta‘kidlagan edi [3-c.
asoslanuvchi an‘anaviy sintaktik tahlilning 282.].
zaif tomonlari haqida ba‘zi tilshunoslar o‘z Bunday fikr Ya. I. Rosloves
fikr va mulohazalarini bildirishgan bo‘lishiga tadqiqotlarida ham ko‘zga tashlanadi. Uning
qaramay, bu sohada hali keskin o‘zgarishlar «Вопросы языкознания» jurnalida e‘lon
sodir etilganicha yo‘q. Rus tilshunosi qilingan maqolasida quyidagilarni o‘qiymiz:
Z.D.Popova mazkur masala bobida «Традиционное учение о второстепенных
quyidagilarni yozadi: «Традиционное членах предложения… переживает
учение о членах предложения содержало в своеобразный и противоречивый
себе такие противоречия, которые кризис»[4-c.74]. Olim masalaning bunday
постоянно побуждали синтаксистов к его holatga kelib qolishining asosiy sababi
пересмотру» [1-c.69.]. mantiqiy va sintaktik kategoriyalarning, gap
Z.D. Popova gap bo‘laklari va hukmning, gap bo‘laklari va mantiqiy
tushunchasiga yangicha yondashib, ularning hukm bo‘laklarining bir-biridan keskin
gapda bajaradigan vazifalarini birmuncha farqlanmayotganligida deb biladi.
mukammalroq va aniqroq izohlashga harakat Tilshunoslik adabiyotlarida gap
qiladi. Olima G.A.Zolotova qo‘llagan bo‘laklari va ularning talabga javob bera
―subyektiv‖ va ―predikativ‖ terminlaridan olmayotgani haqida aytilgan fikr va
foydalanib, gap bo‘laklarini ularning mulohazalar anchagina bo‘lishiga qaramay,
vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasnif etadi. hozirgacha bu xususda sof lingvistik qonun-
Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap qoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir
bo‘laklari. Bunga subyektivlar (ega, dativ konkret taklif kun tartibiga qo‘yilgani yo‘q.
subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ Bizningcha, buning amalga oshishi nutq
subyekt va h.k.lar); predikativlar (kesim, lingvistikasining to‘liq ilmiy asoslanishi bilan
predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi. bevosita bog‘liqdir. Boshqacha aytganda, gap
Gapning struktur sxemasiga kirmaydigan nutq birligidir va shu bois uning sintaktik
gap bo‘laklari. Bu bo‘laklar, o‘z navbatida, tahlili muammolarini ham nutqdan ayri holda
ikkiga bo‘linadi: 1. Gapning pozitsion hal etish mushkuldir.

130