Page 82 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

ЎЗБЕК ВА КОРЕЙС ТИЛИДА АДВЕРБАЛИЗАЦИЯ ҲОДИСАСИНИНГ
ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ

Назарова Шаҳло Бахтиѐровна,
СамДЧТИ 3-босқич (PhD) докторанти

Калит сўзлар: конверсия, деривация, транспозитив конверсия, лексик конверсия,
семантик ва функционал транспозиция, сўз валентлиги.

Ю.Д. Апресяннинг гувоҳлик ушбу функцияларни рўѐбга чиқиши
беришича, муайян бир туркумга мансуб деривация ҳодисаси билан боғлиқлигини
сўзнинг ўз луғавий маъносини сақлаган қайд этади. Унинг фикрига кўра,
ҳолда, иккинчи бир туркумга хос вазифада ―деривация нафақат муайян бир сўздан
қўлланишига оид дастлабки изланишлар бошқа сўзнинг ясалиш жараѐнида асосга
О.Есперсен, Л.Теньер томонидан олиб хос бирламчи ѐки иккиламчи функциянинг
борилган ва бу ҳодиса ―синтактик юзага чиқишини, балки сўзнинг турли
транспозиция‖ деб номланган синтактик қуршовлар таъсирида
(Ю.Д.Апресян. 1974:316). Ушбу иккиламчи функцияга эга бўлишини ҳам
ҳодисанинг муфассал тавсифи эса ўзида акс эттира олади‖ (Е.Курилович.
Ш.Балли томонидан ишлаб чиқилган 1962:56-57).
бўлиб, таранспозициянинг семантик ва Е.Курилович томонидан таклиф
функционал типлари ушбу олим қилинган ―лексик ва синтактик деривация‖
томонидан фарқланган. Унга кўра, актуал назарияси транспозиция ҳодисаси
бирликларнинг ўз семантик хусусиятини тадқиқида В.М.Никитович томонидан
сақлаган ҳолда бошқа бир грамматик ―деривацион транспозиция‖ деб номланган
вазифага хосланиши орқали функционал яна бир йўналишнинг вужудга келишига
транспозиция, сўз туркумларига хос сабаб бўлди (В.М.Никитевич. 1985:84). Ўз
бирламчи вазифанинг янги луғавий маъно мақсади ва моҳиятига кўра, сўз ва маъно
ҳосил бўлиши билан бирга ўзгариши ясалишига олиб келадиган лексик ва
орқали эса семантик транспозиция ўз семантик деривация ҳодисаларини тадқиқ
аксини топади (Ш.Балли. 1955:138-143). қилиш бўлган ушбу йўналишда
Ю.С.Степанов қайд этишича, транспозиция асос структуранинг
семиотик моҳиятига кўра, категориал ўзгаришига олиб келадиган
«метоморфизм»ни акс эттирадиган деривацион усулларидан бири сифатида
транспозиция ҳодисаси қатор лингвистик талқин қилинади. Хусусан, С.Е.
назарияларда турлича терминлар остида Кубрякованинг изларишларида ушбу
ўрганилади. Хусусан, А.А.Потебня ҳодиса асос сўзга хос семантик
томонидан гап бўлакларининг ўзаро категориянинг формант таъсирида
«алмашуви” сифатида эътироф этилган бу ўзгариши билан боғлиқ масалалар тадқиқ
ҳодиса генератив грамматикада этилган бўлиб, у сўз ясалиши орқали
«трансформация», француз кузатиладиган транспозицияни
тилшунослигида «трансляция», инглиз ―конверсия‖ термини билан юритади
тилшунослигида «конверсия» терминлари (С.Е.Кубрякова. 1974.№5.64).
орқали тавсифланади (Ю.С.Степанов. М.В.Никитин изланишларида эса
1975:253). транспозициянинг икки тури, яъни
Е.Курилович эса сўз туркумларига “транспозитив конверсия” ва “лексик
хос луғавий маъно ва синтактик конверсия” (ѐки “конверсив деривация”)
функциялар ўртасидаги бундай муносабат каби турлари фарқланади. Унинг ѐзишича,
орқали сўзларнинг бирламчи ва иккиламчи транспозитив конверсия сўзнинг
функциялари ўз аксини топишини ҳамда категориал ўзгариши билан чекланувчи

81