Page 84 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

метонимия ва лексик конверсия каби словарь. 1990:519). Ушбу ички турлар
семантик деривацияларда семантик деривацион транспозициянинг лексик ва
компонентлар деривацион муносабати семантик типларининг барча мустақил
қиѐсий ѐки ассимметрик мушоҳада сўзларнинг функционал-семантик кўчиши
асосида воқеланади. Ш.Сафаров асосида воқеланишидан дарак беради.
томонидан эътироф этилганидек, бу Ушбу лексик ва семантик типли ҳодисалар
фаолият, маълум бир объектнинг ичида адвербиал транспозиция алоҳида
бошқасидан фарқланувчи белгиларини ўрин татади. Бинобарин, тилшуносликда
аниқлаш, аниқланган белгиларни ―кенжа‖ сўз туркуми сифатида эътироф
чоғиштириш асосида объектнинг ҳиссий этиладиган равишлар кўпчилик тилларда
рамзини яратиш, ҳосил бўлган ҳиссий туб шаклларнинг миқдоран
рамзни хотирада мавжуд бўлган бошқа чегараланганлиги ва аксарият қисми от,
рамзлар билан ўхшаш томонларини сифат ва феълнинг равишдош
аниқлаш ва ниҳоят уларни умумлаштириш шаклларнинг деривацион транспозицияси
каби босқичлар асосида юзага чиқади. ҳисобига ҳосил қилингани билан ажралиб
Санаб ўтилган ментал ҳаракатлар когнитив туради (О.Азизов, А.Сафоев. 1986:55). Бу
структураларни ташкил қилиб, объект хусусият биргина ўзбек ва рус тилларига
ҳақидаги тушунчанинг шаклланишини хос бўлмай, корейс тилида ҳам кузатилади.
таъминлайди (Ш.Сафаров. 2007: 15). В.М.Жирмунский таъкидла-
Транспозитив деривация ҳам ганидек, равишлар орасида этимологик
ўзининг дастлабки асосига мушоҳада моҳияти нисбатан хира бўлган ―соф‖
объект ҳақидаги тушунча мажмуини турлар ҳисобга олинмаганда, ушбу
тақозо этадиган ана шундай когнитив туркумнинг аксарият қисми ҳол
структураларни шакллантириш орқали эга вазифасидаги от ва феъл шаклларидан
бўлади. Ўз характерига кўра дискурсив урчиган сўзлар ташкил қилади. Бундай
моҳиятли бўлган ушбу ментал адвербиал жараѐн ҳатто бир авлод
структуралар туфайли ―янги сўзга бўлган вакиллари кўз ўнгида юз бериши билан
эҳтиѐжни қондиришга оид маълумотларни характерланади (В.М. Жирмунский.
ўзида мужассамлантирувчи фреймлар‖ 1958:19-21).
вужудга келади (В.Б.Касевич. 1988:21). Ушбу мулоҳаза сўз семантик
Бундай типик структураларнинг лисоний структурасидан англашиладиган ѐки унда
татбиғи эса транспозиция ва яширин ҳолда мавжуд бўлган ―бўш
лексикализация ҳодисаларининг ўринлар‖ ва уни гапда тегишли сўзлар
ҳамкорлигига асосланади. Шунинг учун билан тўлдиришга ишора қиладиган сўз
ҳам транспозитив деривацияни бир йўла валентлиги ва ушбу семантик-синтактик
ясама сўз ѐки маъно мақомидаги тил табиатли воситанинг когнитив-дискурсив
бирликларини вужудга келтирувчи восита жараѐнни ташкил қилишдаги иштироки
сифатида эътироф этиб бўлмайди. Зеро, ҳақида юқорида билдирилган фикрларни
транспозтлар бундай мақомга эга бўлиши тасдиқлайди (С.Д.Кацнельсон.
учун ―эркин маънони тўлиқ изоляциялаш 1987.№3.21). Бинобарин, сўзларнинг гап
асосида ихтисослашган маъно‖ касб таркибида ҳол вазифасида кўлланиши
этишига олиб келадиган лексикализация аввало сўзнинг семантик-синтактик
босқичидан ўтиши лозим. валентлиги орқали намоѐн бўладиган
Умумий тилшуносликка оид дискурсив схема асосида белгиланади.
манбада семантик транспозициянинг Ж.Элтазаров қайд этганидек, “феъл орқали
муайян туркум билан боғлиқ ҳолда ифодаланган ҳаракатнинг белгиларини
воқеланишига кўра, субстантивация, ифодалаш зарурияти маълум бир сўзлар
адъективация, вербализация, гуруҳининг (от, феъл шакли ѐки аксар
адвербиализация ва прономинализация ҳолларда сифатнинг) ҳол вазифасида
каби турлари қайд этилади қўлланиши натижасида сифат+от (ѐки
(Лингвистический энциклопедический архаик от+от) муносабатларига аналог

83