Page 83 - 2-сон 2019 йил

Хорижий филология №2, 2019 йил

ҳодисадир. Лексик конверсияда эса, аралаштирмаслик лозим‖лиги ҳақидаги
сўзнинг грамматик парадигмаси ўзгариши фикри орқали ана шу дискурсив жараѐн
билан бирга унинг лексик маъносида ҳам назарда тутилади. Унга кўра, деривацион
янгиланиш содир бўлади (М.В.Никитен. транспозиция нутқий ҳосилаларни вужудга
2007:444-446). келтирувчи восита бўлса, ―лексикализация
Мазкур изланишларда муайян бир лисоний ҳодиса сифатида сўз, сўз
категорияга мансуб сўзнинг бошқа бир шакллари, сўз бирикмаларидан маъновий
туркумга кўчиши тилдаги сўзларнинг ихтисослашиш, соддаланиш, тублашиш
семантик структурасига сингдирилган асосида янги лисоний бирлик –
полисемантик хусусият ва ундан келиб лексеманинг пайдо бўлиши лисоний
чиқадиган полифункционал имконият лексик парадигмадан қатъий ўрин
билан боғлиқлиги қайд этилади. Ушбу эгаллаши‖га олиб келувчи воситани тақозо
имкониятлар туфайли тил соҳиблари нарса этади (Ҳ.Неъматов ва б. 2010:30-34).
ва белгилар категориясига мансуб лексик Шу нуқтаи назардан қаралганда,
бирликлардан бири орқали иккинчисини ―семантик ва функционал транспозиция‖,
идрок этган ҳолда, ўз мулоқот мақсадини ―транспозитив конверсия ва лексик
рўѐбга чиқаради. В.М.Никитович қайд конверсия‖ деб юритилган турларнинг
этганидек, ―деривацион транспозиция барчаси лексик бирликларнинг синтактик
орқали кузатиладиган функционал- қуршов ташкил қилиш имкониятини
семантик ўзгаришга баҳо беришда яратадиган семантик валентлик билан
уларнинг ташқи структурасида содир боғлиқлиги маълум бўлади.
бўладиган ўзгаришларга эмас, балки ички И.Қўчқортоевнинг сўзлари билан
позицияси орқали намоѐн бўладиган айтганда: ―Нутқда сўзларнинг бир-бири
семантик-грамматик хусусиятларга билан бирикишини грамматик
эътибор бериш лозим. Бинобарин, позиция қоидаларнинг ўзи билангина изоҳлаш
бу типдаги дериватларда мотивловчи мумкин эмас. Масалан, катта тош, кичик
асосга хос грамматик ва семантик тош, ишчан тош, ялқов тош каби
хусусиятларни қай тарзда вужудга сўзларнинг грамматик бирикувида ҳеч
келишини кўрсатувчи восита сифатида қандай хато йўқ. Бироқ бирикмалардан
муҳим аҳамиятга эга бўлади. Масалан, иккитаси (катта тош, кичик тош) тўғри,
больной сўзининг от туркумига хос маъно кейинги иккитаси эса (ишчан тош, ялқов
ва вазифада қўлланишида унинг тош) нотўғридир. Демак, тил
субстантив позицияда кела олиш бирликларининг нутқ жараѐнида бирикиб
хусусияти билан боғлиқдир келишида шундай нуқталар борки, улар
(В.М.Никитевич. 1985:84). тил структурасининг нограмматик
Бу мулоҳазалардан маълум факторлари асосида юзага келади. Тилдаги
бўладики, деривацион транспозициянинг ана шундай нограмматик факторлар сўз
тил ва нутқ дихатомиясига монанд ҳолда валентлиги асосида ўз аксини топади. Сўз
фарқланган турлари ўз лингвокогнитив валентлиги эса лексик-семантик ҳодиса
асосига нутқий фаолият орқали эга бўлиб, бўлиб, маълум бир луғавий бирликнинг
ушбу фаолият туфайли сўз структурасига нутқда бошқа бир бирликлар билан
сингдирилган бирламчи семантик- бирлашиш қоидаларини тақозо этади‖
синтактик имкониятларга таянилган ҳолда, (И.Қўчқортоев. ЎТА. 1973. №3. 34-35).
асос структуранинг дискурсив позицияси Деривацион транспозицияда сўз
белгилангани ҳолда, мулоқот вазиятига структурасидаги ушбу семантик
монанд ҳолда ясама сўз, маъно ѐки жумла имкониятлар татбиғи симметрик ва
шаклида рўѐбга чиқарилади. Ҳ.Неъматов асимметрик мушоҳада асосида амалга
ва ҳаммуаллифлар томонидан оширилиши билан характерланади.
―транспозиция ҳам, конверсия ҳам нутқ Хусусан, лексик деривацияда
ҳодисаси‖ сифатида эътироф этилиши ва компонентлар муносабати симметрик
―уларни лексикализация билан мушоҳадага асосланилса, метафора,

82