Page 65 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

тарихий тилшуносликнинг алоҳида хоулсистем (whole system) усулида тилни
йўналиши сифатида чоғиштирма тизим сифатида чоғиштиришга ўтган.
тилшунослик шаклланган. Бу даврда Қиѐсий типология борасида
тилшунослар қариндош тилларни Республикамизнинг етакчи
чоғиштириш билан шуғулланган. мутахассисларидан бири Ў.Қ.Юсупов 2007
Қиѐсий – тарихий тилшуносликнинг йилда ―Теоретические основы
иккинчи босқичи XIX асрнинг сопоставительной лингвистики‖
ўрталаридан бошлаб А.Пот, Г.Курсиус, монографияси чоғиштирма
А.Кун ва Август Шлейхар илмий ишлари лингвистиканинг турлича ѐндашувларидан
билан характерланади. Бу даврда ташқари унинг умумий принциплари
тилшунослар қадимги тилларни қайта ҳамда нутқ фаолияти ва матн доирасида
тиклаш билан банд бўлишган. чоғиштириш жиҳатлари ѐритган.
Учинчи босқич. Младограмматизм Бу йил мамлакатимиз
йўналишининг ривожи билан бошқа мустақиллигининг 25 йиллигини
даврлардан ажралиб туради ва XIX нишонлаймиз. Шу давр мобайнида
асрнинг 70-йиллари ва 1910 йиллар Республикамизнинг икки етакчи
оралиғини қамраб олади. олийгоҳларида – Ўзбекистон Жаҳон
Младограмматизм А.Лескин, Г.Остгоф, тиллар университети ва Самарқанд давлат
К.Бругман, Б.Дельбрюк каби олимлар чет тиллар институти қошида роман-
билан машҳур ва бу давр қиѐсий – тарихий герман филологияси бўйича докторлик ва
тилшуносликнинг тўла-тўкис шакллангани номзодлик диссертацияларининг
билан аҳамиятли хисобланади. химоясига асосланган илмий кенгашлар
Хўш, ҳинд-европа тилшунослиги фаолият кўрсатди ва бу кенгашларда
тарихида чоғиштирма лингвистиканинг юртимизнинг кўзга кўринган олимлари
ривожланиши уч босқичдан иборат бўлса, Ғайбулла ас-Салом, Ж.Бўронов,
унда Марказий Осиѐда, жумладан Ў.Қ.Юсупов, Ш.С.Сафаров,
Ўзбекистонда қай тарзда шаклланган деган А.А.Абдуазизов, М.Э.Умархўжаев,
савол туғилиши табиий. Ўзбекистонда ҳам А.Э.Маматов, С.Раҳимов, Э.Бегматов,
чоғиштирма лингвистиканинг А.М.Бушуй, Х.Орзиқулов, Г.Х.Боқиева,
шаклланиши уч босқичдан иборат. Д.У.Ашурова, М.И.Расуловалар фаол
Биринчи босқич ѐки илк даври А.Навоий, иштирок этишган. Зикр этилган илмий
Маҳмуд аз-Замахшарий, Маҳмуд кенгашларнинг барча мажлисларида
Қошғарий асарлари билан аҳамиятлидир. чоғиштирма лингвистиканинг долзарб
Бу даврда Мовароуннаҳрда чоғиштирма муаммолари муҳокама этилган. Жумладан,
лингвистиканинг тамал тоши қўйилади. Д.У.Ашурованинг морфемаларнинг матн
Иккинчи даври Ўзбекистонда ҳосил қилиш масаласига бағишланган
хорижий тилларни кенг кўламда докторлик диссертацияси,
ўқитилиши ва хорижий тил билан ўзбек М.И.Расулованинг лингвистикада лексик
тилининг грамматик суб- категорияларини сатҳнинг ѐритилишига бағишланган
қиѐслашга асосланган бўлиб, бу давр XX докторлик диссертацияси,
асрнинг 60-йилларидан бошлаб, XXI Ғ.М.Ҳошимовнинг гипотаксисга,
асрнинг биринчи ўн йиллигини қамраб Ж.Ёқубовнинг модаллик категориясининг
олади. типологик хусусиятларига бағишланган
Учинчи даври эса, XXI асрнинг докторлик диссертациялари мустақиллик
биринчи ўн йиллигидан бошланиб ҳозирги йилларининг маҳсули ҳисобланади. Айнан
кунгача давом этиб келмоқда. Иккинчи мустақиллик даврида қиѐсий типология
давр асосан лингвистик категорияларни ривожи янги бсқичга кўтарилди деб
субсистема (subsystem) усулида бемалол айта оламиз. Чунки, бу даврда
чоғиштирган бўлса, учинчи давр Президентимиз И.А.Каримовнинг

64