Page 63 - 3-2016

Хорижий филология. №3, 2016 йил

ѐзилган ―Пор-роял‖ ѐки умумий универсал Улардан биринчиси, бир тилнинг
грамматика бўлди. [2.] таҳлили учун фойдаланилган метод ва
Чоғиштирма лингвистиканинг моделлардан бошқа тил тизимини
ривожига қиѐсий-тарихий тилшунослик текширишда фойдаланиш. Масалан, лотин
катта таъсир кўрсатган. Қиѐсий-тарихий тилининг биринчи грамматикалари
тилшунослик чоғиштирма лингвистика қадимги грек грамматикалари модели
билан чамбарчас боғлиқ, чунки бу метод асосида тузилган. Биринчилардан бўлиб
тиллар системасини қиѐлашнинг таркибий лотин тили грамматикасини тузган
қисми ҳисобланади. Қиѐсий-тарихий М.Варрон ―De linguа latina‖ китобида
тилшуносликнинг асосий текшириш қадимги грек грамматикаси тизимини
объекти тилларни чоғиштириш бўлган. қўллаган ва уни ривожлантириб, лотин
Ҳинд-европа ва туркий тилларни тилида артикль, олтита келишик, грек
қиѐслашга А.Навоийнинг ―Муҳокаматул- тилидаги бешта ҳамда саккизтанинг
луғатайн‖ (1499 йил) асари классик намуна ўрнига грек тилидаги еттита сўз
бўлиб хизмат қилади. А.Навоийнинг бу туркумини ажратган. Кейинчалик
асарида биринчи маротаба бир-бири билан кўпчилик европа ва европа бўлмаган
келиб чиқиши жиҳатидан боғланмаган ва тилларнинг грамматикалари лотин, грек
қариндош бўлмаган тиллар - эски ўзбек ва грамматикалари асосида тузилган.
форс тиллари гўзал поэтик формада Биринчи инглиз грамматикалари ҳам ана
лексик, грамматик ва сўз ясаш аспектлари шу модель билан ѐзилган. Классик
нуқтаи назаридан қиѐсланган. Муаллиф бу грамматикаларнинг бевосита таъсири
асарида ўзбек тилининг ўзига хос бўлган остида Аббат Элфрикнинг ―Glossary‖,
ва форс тилида бир хил ярус бирлиги С.Жонсоннинг ―Грамматика
бўлолмайдиган хусусиятларини очиб маълумотномаси‖, Ж.Присли, Р.Лоус ва
берган. Чоғиштирма лингвистиканинг Ж.Кемпбелларнинг ―Инглиз тили
шаклланишига Маҳмуд аз-Замаҳшарий грамматикаси‖ пайдо бўлган. Тибет ва
араб ва форс тилларини қиѐслаш билан, тамил тилларининг грамматикаси
Маҳмуд Қошғарий ―Девону луғатит турк‖ Панинининг Ҳинд грамматикаси асосига
асарлари билан салмоқли ҳисса қўшишган. қурилган.
Айниқса, Маҳмуд Қошғарийнинг Иккинчи омил аниқ тилларни
қариндош тилларни чоғиштиришга қиѐслаш ва чоғиштиришдан бошланган.
асосланган девони қиѐсий Учинчи омил кам ўрганилган ва
лингвистиканинг кейинги ривожига катта ѐзуви йўқ тилларни чоғиштириш жараѐни
таъсир кўрсатган. билан боғлиқ.
Сўнгги йилларда типология билан Тўртинчи омил таржима ва
қиѐсий лингвистикани бир-биридан таржимашунослик фанининг таъсирида
фарқлаш ҳақида тилшунослар фикр бўлган. Чоғиштирма лингвистиканинг
билдирмоқдалар. Б.А.Успенскийнинг ҳозирги кунда кўпчилик олимлар эътироф
таъкидлашича, типология чегарасиз, тирик этган қуйидаги бўлимлари мавжуд;
ва ўлик тилларни таҳлил қилиш билан биринчиси, тиллар системасининг
шуғулланса, чоғиштирма тилшунослик яқинлиги, иккинчиси генетик жиҳатдан
олдиндан чегараланган тилларни яқинлик, учинчиси миқдор жиҳатдан
чоғиштириш билан шуғулланади. Шунинг қиѐсланаѐтган тилларнинг
учун тилшуносликнинг бу соҳасини чегараланганлиги ѐки чегараланмаганлиги,
бошқача аташ керакмикан, яъни масалан; тўртинчиси худудий жиҳатдан
―Характерология‖ деб фикр билдирган. қиѐсланаѐтган тиллар тизимининг
Умуман қиѐсий лингвистика ва чегараланиши ва бешинчиси қиѐслашда
типологиянинг шаклланишида бир қатор контенсив методдан фойдаланиш.
факторлар роль ўйнаган.

62