Page 101 - 3-son 2018 yil
P. 101
Хорижий филология №3, 2018 йил
2004 йилда немис олими Ханс-Йорг Утер (мустамлака ерлари билан қўшиб) ва
томонидан тўлдирилди. франкофон давлатларнинг (Канада ва б.)
Ушбу классификатор бўйича халқ эртакларининг миллий каталогини
эртаклар қўйидаги гуруҳларга бўлинади: яратишга қўл урди ва бу иш 1965 йилдан
1. Ҳайвонлар ҳақида эртаклар. Ушбу 2000 йилгача бошқа бир олим – Мари-
турдаги эртак қаҳрамонлари ѐввойи ва уй Луиза Тенез томонидан давом эттирилди.
ҳайвонларидир. Улар инсонлар билан Собиқ иттифоқ фольклоршунослигида
биргаликда иштирок этганларига кўра Аарне каталоги, айниқса В.Пропп
уларни сеҳрли эртакларга ҳам қўшишади. томонидан қаттиқ танқид остига
Лекин, қаҳрамонлар фақат ҳайвонлардан олинганига қарамасдан, 1929 йил рус
иборат эртакларга нисбатан ушбу атама олими Н. Андреев томонидан таржима
сақлаб қолинган. (Мас: Қафасдаги арслон, қилинди. Олим унга рус халқ эртакларидан
Сусамбил ва ҳ.) ҳам қўшимчалар киритди.
2. Аслий эртаклар. Улар учта турга Ўзбек халқ эртаклари ҳақида
ажратилади: гапирадиган бўлсак, ушбу жанрнинг
А) Сеҳрли эртаклар. Ушбу эртаклар бизнинг ўлкада ҳам жуда қадимдан
мураккаб тузилмали, келиб чиқиши дин мавжуд эканлигини XI арда яратилган
билан боғлиқ бўлмаган ғайритабиий Маҳмуд Қошғарийнинг ―Девону луғотит-
унсурларни ўз ичига олади. (Масалан, турк ‖ асарида ―эртак‖ атамасининг ―этук‖
Этик кийган мушук, Уйқудаги малика, тарзида қўлланганлиги ҳам исботлайди.
Оппоғойим ва ҳ.) ―Эртак‖ термини Ўзбекистоннинг барча
В) Авсонавий эртаклар. вилоятлари аҳолиси учун жуда яхши
D) Алданган (аҳмоқ) шайтон ѐки дев таниш бўлса-да, турли ҳудуд вакиллари
ҳақидаги эртаклар. Бу турдаги эртакнинг ушбу жанрга хос бўлган асар турини турли
қаҳрамони одатда саргузаштталаб эркак номлар билан аташган. Масалан, Бухоро
ѐки ўғил бола ва ушбу қаҳрамон чув атрофидаги туман-қишлоқларда,
туширадиган динга ҳеч қандай алоқаси шунингдек бошқа ерлардаги икки тилда
бўлмаган шайтон ѐки гўл дев ҳисобланади. (ўзбек ва тожик тиллари) сўзлашувчи
3. Латифа эртаклар. Ушбу турдаги аҳоли ўртасида ―ушук‖ деб аталади,
эртаклар энг катта туркум ҳисобланади ва тошкентликлар ―чўпчак‖, фарғоналиклар
турли мазмундаги эртак намуналарини ўз ―матал‖, хоразмликлар ―варсақи‖ дейишса,
ичига олади. Масалан, бу турдаги баъзи ҳудудларда ―ўтирик‖, ―тутал‖ каби
28
эртакларда бойлар, кучлилар ва мавжуд атамалар ҳам учрайди .
тузумнинг, шу билан бирга кучсиз, Юртимизда ушбу жанрнинг
касалманд ва аҳмоқ инсонларнинг устидан ўрганилиш жараѐни хусусида Мансур
куладилар. Одатда, эртак қаҳрамонлари Афзалов илмий ишида алоҳида тўхтаган.
айѐрлик билан бирон ѐғли жойга эришган Ўзбек эртакларига бўлган илмий эьтибор
майда одамлардир. Яна бундай турдаги XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган
эртакларга бир гап ѐки хатти-ҳаракат ва ўз вақтида Миѐн Бузрук Солиҳов, Ҳоди
такрорланадиган эртаклар, ов ва балиқ ови, Зарифов, Ходи Расул, Буюк Каримов каби
мамлакатлар ҳақида лоф айтилган олимлар томонидан ўрганилган.
эртаклар ҳам киритилган. Кейинчалик бу фаолиятни К.Имомов,
Ушбу таснифда биринчи гуруҳда 1 Ғ.Жалолов, Ҳ.Раззоқов, Ж.Юсупов каби
дан 299, иккинчи гуруҳда 300 дан 1199, олимлар давом эттиришди.
учинчи гуруҳда 1200 дан 1999 гача Ўзбек халқ эртакларини К. Имомов
рақамланган эртаклар ўрин олган. У кўп ва М.Афзаловлар уч турга бўлишган:
тилларга таржима қилинган, унинг асосида ҳайвонлар ҳақидаги, сеҳрли-фантастик ва
миллий эртакларнинг классификатори маиший эртаклар. Лекин Аарне
яратилди. Жумладан, француз олимлари каталогидаги каби ҳайвонлар эртакларини
Пол Деларю 1957 йилда бутун Франция
давлатига қарашли ҳудудларнинг 28 Матлуба Муродова. Фольклор ва этнография.
Ўқув қўлланма. - Тошкент.(электрон) 2006. – 71 бет
100
