Page 100 - 3-son 2018 yil
P. 100

Хорижий филология  №3, 2018 йил


            жамиятларнинг  умумий  келиб  чиқишини              отец);  5.  Жўнатувчи  (отправитель);  6.
            ўрганишни    изланишларининг  дастури               Қаҳрамон  (герой);  7.  Сохта  қаҳрамон
                                                                                 26
            қилиб  олдилар.  Бир  мавзу  юзасидан  икки         (ложный герой).
            хил  қараш  томонлар  ўртасидаги  курашни                  Ўтган  асрда  яшаб  ижод  қилган
            авж  олдирди.  Қиѐсий  мифология  мактаби           АҚШ         Калифорния         университети
            намояндалари      эртакларни      мифлардан         профессори,  фольклорист  Ален  Дюндес
            келиб  чиққан  деб  таъкидлашган  бир               (1934-2005)  В.Проппнинг 31 функциясини
            пайтда,  иккинчи  назария  тарафдорлари             умумлаштириб       гуруҳларга     ажратиши
            улар  мифлардан-да  олдинроқ  яралган               орқали     структурал     таҳлилни     барча
            бўлиб,       улар      ―ѐввойи       давлат‖        эртаклар учун қўллаш имконини берди.
            кўринишидаги       ибтидоий     тузилманинг                 Эртакларнинг       тадқиқ     қилиш
                                                      24
            қолдиқлари деган фикрни олға сурдилар .             баробарида  уларни  классификация  қилиш
                   ХХ  асрнинг  20-йилларида  ижод              учун ўша давр олимлари томонидан ўнлаб
            қилган  рус  этнографи  Владимир  Пропп             намуналар  таклиф  этилди  ва  уларда
            (1895-1970)  ўзининг  ―Сеҳрли  эртакнинг            эртаклар,     асосан     сюжети      бўйича
            тарихий илдизлари” (Исторические корни              таснифланган  эди.  Улардан  салмоқлиси
            волшебной           сказки),         “Эртак         сифатида  немис  олимлари  Йоханнес
            морфологияси”       (Морфология       сказки)       Больте  ва  Георг  Поливкаларнинг  1913,
            номли     асарларида    бу    икки    мактаб        1915  ва  1918  йилларда  чоп  этилган  уч
            намояндалари  ва  бошқа  олимларнинг                томлик  ―Ака-ука  Гримм  эртакларига
            қарашларини  таҳлил  ва  мисоллар  асосида          изоҳлар”(Anmerkungen zu den Kinder – und
            изоҳлаб     берган.   Хусусан,     эртакнинг        Hausmărchen  der  Brüder  Grimm)  асари
            морфологик  асосида  миф  ѐтади  деб  фикр          тилга  олинади.  Ушбу  китобда  Гриммлар
                       25
            билдирган .  Рус  олими  1928  йилда  нашр          тўпламига  киритилган  ҳар  бир  эртак
            эттирган  ―Эртак  морфологияси”  асарида            остида  унинг  бутун  дунѐда  мавжуд
            сеҳрли  эртакларнинг  тузилишига  оид               вариантлари  келтирилган  эди.  Охирги
            тадқиқотлар       олиб     борди.      Ушбу         томнинг     сўнгида     1200    дан    ортиқ
            изланишлар  жараѐнида  у  юзта  рус  халқ           адабиѐтлар  рўйхати  берилган  бўлиб,  улар
            эртаги  матни  таркибини  таҳлил  қилди.            орасида  кичик  эртаклар  билан  бирга  1001
            Унинг  фикрича,  рус  эртакларида  31  та           кеча  ва  рус  олими  Афанасьевнинг  400  та
            (мас:     бош      қаҳрамонга       нимадир         эртак  матнини  ўз  ичига  олган  йирик
                                                                                            27
            етишмаслиги,  қаҳрамоннинг  етишмаѐтган             тўпламлар ҳам мавжуд эди.
            нарсасига  эга  бўлиши,  унга  нимадир                     Ҳозирги кунда ҳам халқаро миқѐсда
            қилишнинг  таъқиқланиши,  таъқиқнинг                аҳамиятини  йўқотмаган  ва  кўпгина  халқ
            бузилиши,  кучли  рақибга  дуч  келиши,             эртакларининг  таснифи  учун  мезон  бўлиб
            хавфли сафарга чиқиш, сафар якуни каби)             хизмат  қилган,  бу  –  Аарне  –Томпсон
            лавҳалардан иборат бўлади ва ушбу хатти-            классификаторидир.           Финляндиялик
            ҳаракатлар  асосан  еттита  ҳаракатланувчи          фольклоршунос  олим  Антти  Аарне  (1867-
            персонаж томонидан амалга оширилади: 1.             1925)     1893-1898     йилларда      Санкт-
            Зиѐн  келтирувчи  (вредитель);  2.  Совға           Петербургда ўқиди. 1908 йилда эртакларни
            берувчи  (ѐки  таъминловчи)  (дарител  или          қиѐсий     ўрганиш     бўйича     докторлик
            снабдитель);  3.  Ёрдамчи  (помощник);  4.          диссертациясини  ѐқлади.  1910  йилда  у
            Қидирилаѐтган  персонаж  (шоҳ  қизи  ѐки            юқорида  айтиб  ўтганимиз  эртакларнинг
            шоҳ)  (искомый  персонаж;  царевна  или  еѐ         классификаторини  ишлаб  чиқди.  Ушбу
                                                                классификатор  1965  йилда  америкалик
                                                                         тадқиқотчи  Стит  Томпсон  (1885-1976)  ва
            24
                   Маrianne  Mesnil.  Saintyves  et  les  contes:  A  la
            recherche  d‘un  context  perdu.  Article  publié  dans  le
            journal  «  Ethnologie  française  »  (octobre  –décembre
            1988)               pp.               348-357       26   В.Пропп.   Морфология   сказки.   Academia.
            (https://www.jstor.org/stable/40989069)             Ленинград.1928. – ст.88-89
            25   Propp  V.  Morphologie  du  conte.  Edition  du   27   В.Пропп.  Морфология  сказки.  Academia.  -
            Seuil,110                                           Ленинград.1928. – ст.10.

                                                            99
   95   96   97   98   99   100   101   102   103   104