Page 100 - 3-son 2018 yil
P. 100
Хорижий филология №3, 2018 йил
жамиятларнинг умумий келиб чиқишини отец); 5. Жўнатувчи (отправитель); 6.
ўрганишни изланишларининг дастури Қаҳрамон (герой); 7. Сохта қаҳрамон
26
қилиб олдилар. Бир мавзу юзасидан икки (ложный герой).
хил қараш томонлар ўртасидаги курашни Ўтган асрда яшаб ижод қилган
авж олдирди. Қиѐсий мифология мактаби АҚШ Калифорния университети
намояндалари эртакларни мифлардан профессори, фольклорист Ален Дюндес
келиб чиққан деб таъкидлашган бир (1934-2005) В.Проппнинг 31 функциясини
пайтда, иккинчи назария тарафдорлари умумлаштириб гуруҳларга ажратиши
улар мифлардан-да олдинроқ яралган орқали структурал таҳлилни барча
бўлиб, улар ―ѐввойи давлат‖ эртаклар учун қўллаш имконини берди.
кўринишидаги ибтидоий тузилманинг Эртакларнинг тадқиқ қилиш
24
қолдиқлари деган фикрни олға сурдилар . баробарида уларни классификация қилиш
ХХ асрнинг 20-йилларида ижод учун ўша давр олимлари томонидан ўнлаб
қилган рус этнографи Владимир Пропп намуналар таклиф этилди ва уларда
(1895-1970) ўзининг ―Сеҳрли эртакнинг эртаклар, асосан сюжети бўйича
тарихий илдизлари” (Исторические корни таснифланган эди. Улардан салмоқлиси
волшебной сказки), “Эртак сифатида немис олимлари Йоханнес
морфологияси” (Морфология сказки) Больте ва Георг Поливкаларнинг 1913,
номли асарларида бу икки мактаб 1915 ва 1918 йилларда чоп этилган уч
намояндалари ва бошқа олимларнинг томлик ―Ака-ука Гримм эртакларига
қарашларини таҳлил ва мисоллар асосида изоҳлар”(Anmerkungen zu den Kinder – und
изоҳлаб берган. Хусусан, эртакнинг Hausmărchen der Brüder Grimm) асари
морфологик асосида миф ѐтади деб фикр тилга олинади. Ушбу китобда Гриммлар
25
билдирган . Рус олими 1928 йилда нашр тўпламига киритилган ҳар бир эртак
эттирган ―Эртак морфологияси” асарида остида унинг бутун дунѐда мавжуд
сеҳрли эртакларнинг тузилишига оид вариантлари келтирилган эди. Охирги
тадқиқотлар олиб борди. Ушбу томнинг сўнгида 1200 дан ортиқ
изланишлар жараѐнида у юзта рус халқ адабиѐтлар рўйхати берилган бўлиб, улар
эртаги матни таркибини таҳлил қилди. орасида кичик эртаклар билан бирга 1001
Унинг фикрича, рус эртакларида 31 та кеча ва рус олими Афанасьевнинг 400 та
(мас: бош қаҳрамонга нимадир эртак матнини ўз ичига олган йирик
27
етишмаслиги, қаҳрамоннинг етишмаѐтган тўпламлар ҳам мавжуд эди.
нарсасига эга бўлиши, унга нимадир Ҳозирги кунда ҳам халқаро миқѐсда
қилишнинг таъқиқланиши, таъқиқнинг аҳамиятини йўқотмаган ва кўпгина халқ
бузилиши, кучли рақибга дуч келиши, эртакларининг таснифи учун мезон бўлиб
хавфли сафарга чиқиш, сафар якуни каби) хизмат қилган, бу – Аарне –Томпсон
лавҳалардан иборат бўлади ва ушбу хатти- классификаторидир. Финляндиялик
ҳаракатлар асосан еттита ҳаракатланувчи фольклоршунос олим Антти Аарне (1867-
персонаж томонидан амалга оширилади: 1. 1925) 1893-1898 йилларда Санкт-
Зиѐн келтирувчи (вредитель); 2. Совға Петербургда ўқиди. 1908 йилда эртакларни
берувчи (ѐки таъминловчи) (дарител или қиѐсий ўрганиш бўйича докторлик
снабдитель); 3. Ёрдамчи (помощник); 4. диссертациясини ѐқлади. 1910 йилда у
Қидирилаѐтган персонаж (шоҳ қизи ѐки юқорида айтиб ўтганимиз эртакларнинг
шоҳ) (искомый персонаж; царевна или еѐ классификаторини ишлаб чиқди. Ушбу
классификатор 1965 йилда америкалик
тадқиқотчи Стит Томпсон (1885-1976) ва
24
Маrianne Mesnil. Saintyves et les contes: A la
recherche d‘un context perdu. Article publié dans le
journal « Ethnologie française » (octobre –décembre
1988) pp. 348-357 26 В.Пропп. Морфология сказки. Academia.
(https://www.jstor.org/stable/40989069) Ленинград.1928. – ст.88-89
25 Propp V. Morphologie du conte. Edition du 27 В.Пропп. Морфология сказки. Academia. -
Seuil,110 Ленинград.1928. – ст.10.
99