Page 96 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

киритиш мумкин. Бормоқ феъли айрим маъносини ифодаласа, судралмоқ феъли
ишларда ҳам икки акционал хусусиятли субъектнинг юриш усулини, тарзини, ѐки
(лимитатив-нейтрал) феъл сифатида маълум бир сатҳда шунчаки мақсадсиз,
эътироф этилган (Ғ.Қ.Мирсанов, 2009: 56- йўналишсиз ҳаракатини ифодалайди,
57). сузмоқ феъли семантикасида икки
Немис тилидаги gehen феълига мос акционал хусусият мавжуд, чунки ушбу
келиши мумкин бўлган яна бир феъл феъл контекст таъсирида баъзида
юрмоқ ҳисобланади. Юрмоқ феълининг чегараланган, баъзан чегараланмаган
акционал хусусиятларини аниқлаш акционал маънони ифодалаши мумкин
мақсадида ўзбек тилининг изоҳли луғатига (Ғ.Мирсанов, 2009: 57).
мурожаат қиламиз: 5. Кўп кезмоқ, саѐҳат қилмоқ.
1. Қадам ташлаб олға босмоқ, Шаҳарма – шаҳар юрмоқ. Эшикма-ешик
қадамлаб жилмоқ: тез юрмоқ. Секин юрмоқ.
юрмоқ. Оқсаб юрмоқ. Кампир юрганда ҳеч Бу ерда субъектнинг мақсадсиз,
қандай овоз чиқмасди. Оѐғи худди пардек йўналишсиз юриш ҳаракати ифодаланган.
ерга беозор тегарди. (С.Аҳмад). 6. Бирор транспорт воситасида
Ушбу ҳолатда юрмоқ феъли субъектнинг бирор жойга бормоқ; Автобусда юрмоқ.
муайян макондаги юриш тезлиги ҳамда Ушбу изоҳда субъектнинг бирор
усулини ифодаламоқда. нуқта томон ҳаракатланиш маъноси
2. Юриш-ҳаракатни бажара олиш берилган, аммо бизнинг фикримизча,
қобилиятига эга бўлмоқ. Гўдак саккиз келтирилган мисолда субъектнинг
ойдаѐқ юриб кетди; транспорт воситаси ѐрдамидаги умумий,
Бу мисолда, бизнинг фикримизча, мақсадсиз юриш-ҳаракати ифодаланган.
субъект юриш-ҳаракатининг бошланиши 7. Қатнамоқ. Марказдан
ифодаланган. Чунки, мисол таркибида қишлоғимизга автобус юради. /ЎТИЛ,
юрмоқ феъли кетмоқ кўмакчи феъли 2006; 5 ж. 92/.
билан бириккан ҳолда юриш-ҳаракатнинг Ушбу изоҳда такрорий,
бошланишини билдирмоқда. чегараланган юриш-ҳаракат маъноси
3. Маълум йўналишда ҳаракат ифодаланган.
қилмоқ, бир жойдан бошқа жойга жилмоқ, Юқорида кўриб чиқилган
бормоқ, кетмоқ (асосан транспорт изоҳлардан келиб чиқиб, юрмоқ
воситаси ҳақида) Машина чап томонга феълининг акционал маъноларини таҳлил
юрди. қиламиз. (1), (4), (5) маъноларда феъл
Бу ерда юрмоқ феъли маънолари ифодалаган ҳаракатнинг бирор мўлжалга
жилмоқ, бормоқ, кетмоқ феъллари орқали интилганлик белгиси мавжуд эмас, яъни бу
ифодаланиб, субъектнинг транспорт ерда субъектнинг йўналишсиз, мақсадсиз
воситаси ѐрдамида маълум томонга ҳаракати ифодаланган. Демак, ушбу
ҳаракатланиш маъноси берилган. холларда юрмоқ феъли чегараланмаган
4. Умуман бир жойдан жилмоқ, акционал хусусиятга эга. (2), (3), (6), (7)
силжимоқ (сузмоқ, судралмоқ). Ҳовузчада изоҳларда феъл ҳаракатининг йўналиш
ўнтача балиқ юрибди. Дастурхон устида нуқтаси мавжудлиги сабабли
чумоли юрибди. чегараланганлик маъносини билдиради.
Ушбу мисолларда юрмоқ феъли Демак, юрмоқ феълида
субъектнинг мақсадсиз, йўналишсиз чегараланган/чегараланмаган акционал
юриш-ҳаракатини билдиради. Аммо хусусиятнинг мавжудлиги сабабли, уни
изоҳли луғатда юрмоқ феъли маънолари икки акционал хусусиятли феъллар
жилмоқ, силжимоқ, сузмоқ, судралмоқ гуруҳига киритишимиз мумкин. Gehen
феъллари орқали изоҳланган, лекин булар феълига синоним сифатида қўлланадиган
акционал жиҳатдан бир-биридан фарқ яна бир феъл кетмоқ бўлиб, ўзбек тили
қилади. Жумладан силжимоқ, жилмоқ изоҳли луғатида унга қуйидаги маъно
субъектнинг муайян нуқтадан узоқлашиш изоҳлари келтирилган:

95