Page 35 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

5) Иш-ҳаракатнинг бажарилиш бояғи (Достон.384). Мен билдим, янгитда
ҳолати: Алпомиш Қўлтойнинг сўраб тураман (Достон.272). Сиз ҳозир
кийимларини кийиб, елкасига жанда- олтмишга кирибсиз, ҳаддингизга қаранг!
жундани қўйиб, кебанакни устидан (T.189). Бир пилла уҳ деб далага чиқди
елбагай кийиб, сиртидан белини бўғиб... (Достон.37). Кел-е, мен токай хўрлик
(Достон.333). Елбагай сўз шакли ҳам тортаман, шу хўжайинникидан кетсам нима
қипчоқ шеваларида ишлатилиб, кийимини бўлар эди? (Эртак.49). Шаҳзода андек сабр
киймасдан елкасига солиб юриш қилиб турибди (Эртак.10). Ҳозир ишлашга
маъносини англатади. палла-яй, Ишларни тамом қилиб кейин
Элликта мардона бўлди, қирқта қиламиз, ялла (Қўшиқ.22). Янги кеп
заифона бўлди, ўн бешта бачкона бўлди кўргансан қалмоқ элини (Достон.133).
(Топишмоқ.95). Форс-тожик тилидан Ҳозир бор ишимиз бежой бўлади
ўзлашган сўз ва аффикслар ҳам сийрак (Достон.135). Бу хатни янги келган сардор
бўлса-да учрайди. Мисолдаги заифона юборибди (Эртак.270). Қизим боятдан
(заиф – ф.т. аѐл), мардона (мард-ф.т.эркак), бери етти ийлик ип йигирдим, деб кетди
бачкона (бача – ф.т.бола) сўзлари –она (Эртак.304). Бояги-бояги, бой хўжанинг
форс-тожикча аффикс билан ҳосил бўлиб, таѐғи (Мақол.346).
тақлид ва ўхшатиш маъноларини Ҳозир, бояғи, боғонағи, боятдан,
англатади. янги, янгитда сўз шакллари синонимик
Меҳнатнинг зўридан, Тос тебадан қаторни ташкил қилиб, ҳозир ―китобийлик,
шох ѐрган (Қўшиқ.274). Тос қипчоқ оммабоплик‖ ифода маъносида, боғонағи,
шеваларида тоз вариантида ҳам бояғи, янги, янгитда― достонлар тилига
қўлланилиб, ―бошнинг сочсиз тақир ѐки хослик‖, бояги, боятдан ―эртак, мақол
4
кал ери ‖ маъносида ишлатилади. Матнда тилига хослик‖ маъносида кўпроқ
―тепаликнинг яланглик ери‖, яъни ―меҳнат қўлланиши кузатилади. Бундан ташқари,
шунчалик кучли бўлганки, бошнинг кал, уларнинг маъносида ҳам қисман фарқ
соч чиқмайдиган еридан ҳам соч чиққан‖ мавжуд. Ҳозир нутқ сўзланиб турган
деганидек, ―тинмай меҳнат қилиш пайтнинг ўзида, янги нутқ сўзланиб турган
натижасида ўт ўсмайдиган тепаликдан ҳам пайтдан сал олдин, бояғи, боғонағи сўз
шох чиққан‖ маъносида қўлланилган. бораѐтган пайтдан бирмунча олдин каби
Сичқон ухлар, миқ этмас (Қўшиқ.38). ―Миқ маъноларни билдиради. Янги, янгитда
этмаслик‖ асосан сўзлашув нутқида ҳам, боя, бояғи, боғонағидан сўзлари
қўлланилиб, ―ҳеч гапирмаслик, бутунлай маъносига кўра ҳам фарқ қилади. Янги
индамаслик, овоз чиқармаслик 5 ‖ каби ҳозирни, янгитда ўтмишни ифодалайди.
маъноларини ифодалайди. Матнда ―овоз 8) Иш-ҳаракатнинг миқдорий
чиқармасдан ухлаш‖ маъносида сифати, даражаси: Энди бир сўзим бор,
қўлланилган. агар хўп десангиз, айтайин, зора-мора
6) Иш-ҳаракатнинг бажарилиш ўрни: қутулсак дебди (Эртак.12). Бу гапни
Тағин келиб қалмоқ билан // Шаҳар ичра Алпомиш айтди, карвонларга пича ботиб
аралашди (Достон.292). Нарѐқ бети чуқур кетди (Достон.313). Ҳайбати салмоғи
зиндон кўрибди тойиб тушган ери белгили унинг анча бор (Достон.363). Бир сими бор
турибди (Достон.258). Бир ѐқдан от қўйди хўп узун, Кетган жуда узоққа
қалмоқ // Бунда ажаб уруш бўлмоқ (Топишмоқ.202). ...ширин сути билан
(Достон.180). болаларини хўп туйғизар экан (Эртак.56).
7) Иш-ҳаракатнинг юзага келиш Хўппа семиз, бир туки йўқ, Териси қалин,
пайти: Боғонағи сўзимни айтманг турама жуни йўқ (Топишмоқ.97). Хўп сўз шакли
(Достон.120). Ўйлаб турса менинг кўнглим ―ниҳоят даражада‖, ―роса‖ маъносини
англатади, хўппа сўзшаклида эса орттириш

4 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилд. –Тошкент, даражаси, хўпга нисбатан юқори бўлиб,
2008, 132-бет. тасвирланаѐтган шахс ўта даражада
5 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилд. –Тошкент, семизлиги тасвирланяпти.
2008, 604-бет.

34