Page 36 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

9) Фақат, нуқул: Камликни кўрмаган Жумладан, Самарқанд, қипчоқ, айрим
сатта бойбачча (Достон.14). Бошланади ўринларда ўғуз шевалари, форс-тожик
шўх дарѐ, Суви мўл денгиз гўѐ, Нуқул тили таъсири кабилар.
қатор қоятош, Булутларга чўзган бош б) фольклор асарлари тилидаги
(Топишмоқ.252). Тоғда нуқул ўсади, алла, равишлар ўзининг семантик ва грамматик
қарағай билан арча, алла (Қўшиқ.39). белгиларига кўра адабий тилга деярли мос
Сатта, нуқул сўз шакллари синонимик келади;
қаторни ташкил қилиб, сатта “достонлар в) фольклор асарлари тилида
тилига хослик‖ ифода маъносида, нуқул ишлатилаѐтган равишлар қўлланиши,
“топишмоқ, қўшиқ тилига хослик‖ айрим морфологик кўрсаткичларни қабул
маъносида кўпроқ қўлланиши кузатилади. қилиши, турли фонетик позицияларда ҳар
Сатта шеваларда сатти шаклида ҳам хил шаклларга кириши, мавжудлиги ѐки
6
қўлланилади , “нуқул, фақат”, “ҳадеб, адабий тилда ишлатиладиган
ҳамиша”каби маъноларни ифодалайди. равишларнинг айримлари фольклор
Юқоридаги мисолда“нуқул, фақат” асарлари тилида ишлатилмаслиги ва акси,
маъносида эмас, балки “жуда, жуда ҳам” фольклор асарлари тилида фаол
маъносида қўлланилган. ишлатиладиган айрим равишларнинг
10) Жуда, роса: Сен билмайсан, адабий тилда ишлатилмаслиги каби
қуллар оша зўрабор, // ҳаммаси ҳам бўлиб хусусиятлар билан фарқ қилади.
кетди ҳукмдор (Достон.333). Бунисида
ҳаммасидан ҳам зиѐда чиройли нарсалар
кўрди (Эртак.123). Жайрағирга бир бало
бўлди деб, // Шапақдан ўтмади, тоза ўлди
деб (Достон.147). Оз сўзлаган боз сўзлар,
Боз сўзлаган соз сўзлар (Мақол.285).
Алпомиш бу хонга харба қилмади,// қайта
бошдан яна чохга тайлади (Достон.304).
Яна, тағи (тағин), боз синонимик қатор
ҳосил қилиб, яна ―китобийлик,
оммабоплик”, ―замонавийлик” ифода
маъносида қўлланса, тағи(тағин)
―сўзлашув нутқига хослик”, ―янгилик”,
боз ―достонлар тилига хослик”,
―эскирганлик” маъносида кўп қўлланади.
Мендайин ойимнинг холин билганга,//
Мени излаб оша элдан келганга
(Достон.121). Оша сўзшакли бу ўринда
―узоқ”, ―бегона” каби маъноларни
англатиб, равиш вазифасида келмоқда.
Бундан ташқари у ―роса”, ―жуда”
маъноларини англатади.
Хуллас, фольклор асарлари тилида
равишларни ўрганиш қуйидаги
хулосаларга келишимизга имкон беради:
а) фольклор асарлари тилида
равишларнинг жуда ранг-баранг ва
мураккаблиги, бир томондан,
шеваларнинг, иккинчи томондан ѐндош
тилларнинг таъсири билан боғлиқ.

6 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилд. –Тошкент,
2008, 459-бет.

35