Page 34 - 3-son 2018 yil

Хорижий филология №3, 2018 йил

РАВИШЛАРНИНГ СТИЛИСТИК ИМКОНИЯТЛАРИ

Ўринбаева Дилбар Базаровна,
СамДУ доценти
Хўжамқулов Анвар Жозилович,
СамДУ ҳузуридаги ХТХҚТМОҲМ ўқитувчиси

Калит сўзлар: Фольклор, достон, мақол, эртак, топишмоқ.

Бугунги кунда деярли барча мустақил адабий тилдагига, асосан, мосдир. Аммо
ҳатто ѐрдамчи сўз туркумларининг фольклор асарларида адабий тилдаги
функционал-стилистик, лингвостатистик, равишларнинг айримлари ишлатилмаслиги
когнитив, семантик имкониятлари ва адабий тилдагидан бошқа шакллар
монографик йўналишда тадқиқ этилгани билан фарқланиши мумкин.
ўзбек тилшунослигининг ютуқларидан Фольклор асарлари тилидаги
биридир [6;7;8]. Бироқ ўзбек адабий тили равишлар иш-ҳаракатнинг белгисини
алоқа имкониятларининг кенгайиб билдириб, ҳолат, ўрин, пайт, мақсад,
бораѐтганлиги равишнинг функционал- миқдор-даража маъноларини ифодалайди.
стилистик хусусиятлари борасида йўл- Бу қуйидагилар:
йўлакай айтилган фикр-мулоҳазаларнинг 1) Давомли, йўл бўйи бажарилган
етарли эмаслигини кўрсатади. Бу эса барча ҳаракат: Йўл-йўлакай йўлга гулмих
сўз туркумлари қаторида мазкур туркум тўктирсанг, // Авайлаб узади ўзбакнинг
сўзларининг ҳам фонетик, лексик, оти (Достон.123). Икковлари ѐнма-ѐн
грамматик-стилистик имкониятларини айландилар (Эртак.138).
янада чуқурроқ ўрганиш заруратини юзага 2) Ҳаракатнинг галма-гал
келтиради. бажарилиши: Кейин уларнинг ҳаммасини
Равишлар бирон сўз билан грамматик бир жойга йиғиб, бирин-кетин ҳушига
алоқага киришганда, ўз шаклини келтириб, тепиб-тепиб қўрқитиб қўйибди
ўзгартирмайди, ҳеч қандай аффикс (Эртак.160). Икки сафга тизилдик, Бирин-
олмайди. Шакл жиҳатдан ўзгармаслик кетин узилдик (Топишмоқ.36). Ҳамма
равишнинг хусусиятларидан биридир 2 . бирин-кетин ѐтиб уйқуга кетди
Равиш лингвистик табиатига кўра маълум (Эртак.235).
бир белгини номловчи, мустақил сўз 3) Шунчаки, жуда ҳам секин: Сизлар
бўлиб, вазифа жиҳатидан бошқа луғавий аста-аста кета беринглар, - деб ўтаберди
маъноли сўзлар (одатда, феъл)нинг муайян (Достон.89). Ўз юртига бориб даврон
хусусиятларини конкретлаштиради сурмайми, // Мастонмисан, жўн ўтирсанг
(Қиѐсланг: Эшик очилди – Эшик тўсатдан бўлмайми? (Достон.47). Жўн ―тўғри‖,
3
очилди) . Қолаверса, равиш сўзларнинг ―шунчаки‖ маъноларини ифодалаган.
умумий маънолари остидаги хусусий 4) Ниҳоятда, жуда ҳам: Остидаги
кўринишларни – матндаги маъно зап мастонлар,// Гоҳ йўлларда олиб қочиб
нозикликларини, шунингдек, оралиқ (Достон.213). Зап уйим бор, Эшиги йўқ
маъноларини белгилаш равишни назарий (Топишмоқ.129). Ҳой-ҳаяси бордир
жиҳатдан чуқурроқ таҳлил этишга ҳам қўл шунинг, Зап дояси бордир шунинг
келади. Ўз семантик ва грамматик (Қўшиқ.53). Бизни ота-онамиз зап сизларга
белгилари жиҳатидан фольклор бойлаб кетган экан-да (Эртак.34).
асарларида қўлланилаѐтган равишлар Фольклор асарлари тилида қипчоқ
шевасига оид зап сўз шакли қўлланилиб,

2 зап ―ниҳоятда‖, ―жуда ҳам‖ маъноларини
Ҳозирги замон ўзбек тили. – Тошкент, 1957.- 469
б. англатади. Бу сўз ўзбек адабий тилида
3 учрамайди.
Асадов Т.Ҳ.Сўз туркумлари тизимида равиш.
Фил.фан.номз... дис. – Тошкент, 2009, 6-бет.

33