Page 21 - 3_2019

Хорижий филология №3, 2019 йил

Жадидлар ѐшларга мурожаат қилиб, XVIII аср француз
миллатнинг тараққиѐти учун курашишга маърифатпарварлари эса адолатли
чақиради ва уларни миллат замоннинг барча фуқароларини дунѐвий
тараққиѐтининг пойдеворлари, деб илмлар билан маърифатли қилиш орқали
тушунади. Улар бу масалада ѐшларга эришиш мумкин, деб чиқдилар. Улар
мурожаат қилар экан, Туркистоннинг маърифатли шахс деганда, биринчи
тараққиѐти ва равнақи замонавий таълим- навбатда, дунѐвий илмлар билан
тарбия берадиган мактаб ва олий қуролланган, тафаккурга эга бўлиш
даргоҳларда таҳсил олиш, ислоҳотларни кераклигини эътиборга олганлар.
амалга ошириш ғайратли ѐшларнинг Иккинчидан, ўз даври ижтимоий муҳит
ҳаракати маърифатпарварлиги, шижоати талаблари асосида шаклланган ахлоқ
соясида вужудга келади дейди. Шунинг меъѐрларига тўла риоя қилишни назарда
учун ҳар бир миллий ўзимизда мавжуд тутганлар. Учинчидан эса, маърифатли
бўлган мушкул ишларда ѐлғиз киши, албатта, гуманизм руҳида (яъни
ѐшларимизнинг илм салоҳиятидан бошқаларга эзгулик руҳида) тарбия топган
умидвормиз ва улардан ѐрдам сўраймиз бўлиши керак, деб тушунганлар.
деб ѐзадилар. Жадид мактаби, илмнинг Жадидлар Ғарб мамлакатларининг
бешигидир. Бу бешикдан кейин албатта, маънавий ҳаѐтида миллий анъаналаримиз,
ўрта махсус ва олий ўқув юртларининг халқимиз руҳиятига тўғри келмайдиган
бўлиши ва ѐшлар таҳсилни шу тарзда, жиҳатларни инкор этган ва комил инсонни
занжирсимон давом эттиришлари зарур. тарбиялашда миллийликни бош мезон деб
Истиқлол ва юрт равнақи қайғуси билганлар. Шу билан бирга, улар ўтмиш
билан яшаган жадидчилар замон адабиѐти ва унда ўз ифодасини топган
кишисининг сиймосини белгилашда икки комиллик асосларининг давр талабларига
манбадан озиқ олдилар, бир томондан, тўлиқ жавоб бермаслигини ҳам
улар миллий - маънавий анъаналарга англаганлар.
суянган бўлса, иккинчи томондан, Оврупа Ғарб ва Шарқ инсоншунослигини
тажрибасига мурожаат этган. пайванд қилишга интилган жадид
―Маданият тўлқинлари Осиѐдан ѐзувчиларининг биргина ижобий
ўтиб, Оврупа қитъасини босган‖, маҳаллий қаҳрамонларга берган таърифида
мутаассиб гуруҳлар ислоҳотларга тиш- комилликнинг замонага мувофиқ
тирноқлари билан қаршилик кўрсатиб, ―оврупоча андоза‖си яққол кўзга
ҳалқни ортга жаҳолат ботқоғига ташланади. Маҳмудхўжа Беҳбудий
тортаѐтган бир даврда жадидлар ўзининг ―Падаркуш‖ драмасидаги зиѐли
Оврупонинг илғор тажрибасига, хусусан, тили билан давр қаҳрамонини тарбиялаш
Оврупо фалсафаси ва адабиѐти хусусида шундай фикр юритади: ―Олими
талқинидаги инсон концепциясига замоний бўлмоқ учун болаларни аввало
мурожаат этишга, Оврупо ―Маданиятига мусулмоний хат ва саводуни чиқариб,
киришмакка‖ интилади. Улар ўша давр зарурияти диния ва ўз миллатимиз тилини
шароитида инсон тарбияси соф миллий билатурган сўнгра ҳукуматимизни(нг)
замин доирасида қолиши миллатнинг низомли мактабларига бермоқ керакдур...
равнақини чеклаб қўйиши мумкинлигини сўнг Петербург, Москов
яхши тушунганлар. Шунинг учун ҳам улар дорилфунунларига юбориб, доктурлик,
ўз изланишларида Ғарб тамойилларига закунчилик, инженерлик, судялик, илми
мурожаат этганлар. Оврупо маданияти, санъат, илми иқтисод, илми ҳиммат,
Оврупода кенг тарқалган турли муаллимлик ва бошқа илмларни ўқитмоқ
2
назариялар, хусусан, комил инсон лозимдур‖ .
концепцияси турли назариялар, турли Жадидлар матбуоти ана шундай
йўллар билан жадидлар дунѐқарашининг ҳаққонийлик ва жасорат намунаси бўла
шаклланишига таъсир ўтказа бошлади.
2 Махмудхўжа Бехбудий. Танланган асарлар. Т.:
―Маънавият‖-2009. 17 б.

20