Page 23 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

Л.В. ШЧЕРБАНИНГ ТИЛШУНОСЛИККА ДОИР АЙРИМ ҚАРАШЛАРИ*

Мирзаев Ибодулло Камолович,
Самарқанд давлат университети профессори

Калит сўзлар: нутқий фаолият, тил тизими, психологизмга қарши кураш, янги
грамматика.

2
Академик Л.В.Шчерба (1880-1944) ҳақидаги таълимот, "ҳар қандай нутқ реал
тилшуносликнинг умумий (фонетика, воқелик ифодасидир" ("всякая речь есть
графика, орфография, лексикология, отражение реальной действительности")
лексикография, морфология, синтаксис), қабилидаги изоҳларсиз берилган, я л а н ғ
она тили ва чет тиллар таълими о ч тезис кўринишидаги, бошқа тилларга
муаммолари билан ҳам чуқур шуғулланган хос қонун-қоидаларни она тилига олиб
етук тилшунос бўлган. Олимнинг кириш хавфли. "Ҳозирги тилларда сиз,
умумлингвистик ғоялари унинг "Тил yous, vous ва шу кабиларни ишлатилиши
ҳодисалари уч аспекти ва тилшуносликда pluralist majestis ва б. инъикоси, поляк,
тажриба" ҳамда "Тилшуносликнинг итальян, швед ва немис тилларида 3-шахс
навбатдаги муаммолари" номли билан (биздагидек 2-шахс билан эмас)
мақолаларида ўз ифодасини топган. мурожаат қилиш, подшога тўғридан-тўғри
Л.В.Шчербанинг жуда ѐрқин ва ғоят эмас, балки 3-шахс орқали мурожаат этиш

истиқболли ғояларидан энг муҳими одатининг қолдиғидир" .
нутқий фаолият, тил тизими, тил 2. Формализмга қарши курашиш
материалини изчил фарқлагани ва бу лозим. Лев Владимировичнинг ѐзишича,
билан дў Соссюр таълимотига муайян учига чиққан бу йўналишга бундан 20-30
аниқликлар киритганидир. йил муқаддам Ф.Ф.Фортунатов томонидан
Биз мазкур мақолада унинг асос солинган. "Фортунатовгача ҳам
тилшуносликка доир айрим фикрларини грамматикада формализм унсурлари
умумлаштиришга ҳаракат қилдик. мавжуд эди, бироқ Фортунатов ва унинг
1. Янги грамматика ҳақида мактаби формализмни изчил қўллади ва бу
Л.В.Шчерба янги грамматика билан "мазмунсиз шакл ва шаклсиз мазмун
дарсликлари шошма-шошарлик билан бўлмайди" деган ҳақиқат, кўпинча,
ѐзилгани, шунинг учун унда формал унутилди.
грамматика, психологизм, фалсафа Формализм грамматикага шу
(тилнинг фалсафий масалалари) даражада сингиб кетганки, ҳатто, ўзини
тушунчалари аралаш-қуралаш бўлиб формалист ҳисобламайдиган олимлар ҳам
кетгани, бинобарин, соф грамматикани амалда формалист бўлиб чиқадилар.
яратиш давр талаби эканлиги ҳақида ѐзади Масалан, дейди олим, мослашув, бошқарув
ва қуйидаги асосий масалаларга тўхталади. ва битишув тушунчалари фақат шакл
1. П с и х о л о г и з м г а қ а р ш и (форма) нуқтаи назаридан қарама-қарши
к у р а ш и ш керак, чунки XIX асрнинг қўйилади. "Бироқ мослашув ва бошқарув
охири ва XX асрнинг биринчи чорагида асосида нима ѐтади ва нима битишувга
устувор бўлган тилшунослик тил қарши туради? Биз бир сўзни иккинчиси
ҳодисаларини физик-психологик қонунлар билан мослаштирганда қандайдир
асосида тушунтиради. Субъектив идеализм тушунчани бошқа тушунчага доимо хос
эмас, балки объектив идеализм, тафаккур унсур сифатида очиб берамиз. Бошқарувда
категорияларининг келиб чиқиши

 Бизда бундай ҳолат кўпроқ, аѐллар нутқида учрайди:
2
* Қаранг: Щерба Л.В. Языковая система и языковая қиѐсланг: "овқатни есин", "ишдан барвақт келсин" ва
действительность. –М.: Наука, 1974. "келсин" ва б. – Муаллиф эслатмаси.
22