Page 24 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

биз икки тушунчани бир-бирига туркумлари" категориясининг келиб
яқинлаштирамиз ва улардан бири мазкур чиқиши, аҳѐн-аҳѐнда уларнинг турли
тушунчадан ташқарида ҳам ўзининг тилларда турлича ифодаланиши нуқтаи
мустақил маъносига эга бўлади. Моҳиятан назаридан ѐндашилаѐтганини қайд этиб,
битишувни мослашувга қарама-қарши мавзуни муайян тилга нисбатан қайта
қўйиш мумкин эмас. Масалан, быстро ўрганиб чиқиш келгусида яхши натижалар
бегать ('тез чопмоқ') ички алоқасига бериши мумкинлигини уқтиради.
(мазмунига) кўра быстрый бег ('тез Масалага бевосита ўтишдан аввал умумий
чопиш')дан фарқ қилмайди". характердаги айрим мулоҳазалар устида
Отлар сони масаласи ҳам жуда тўхталиб ўтади.
шоѐни диққат. Масалан, айрим отлар, 1. Гарчи сўз туркумлари таснифи
хусусан, моддий, мавҳум ва атоқли отлар, мавжуд бўлса-да, уни сўзларнинг "илмий"
деб ѐзади Л.В.Шчерба, асосан, бирлик таснифи деб бўлмайди. Чунки,
сонда қўлланади. Атоқли отлар кўплик биринчидан, ҳар қандай тасниф доимо
сонда қўлланганда ўз маъносини кескин субъектив, бинобарин, ихтиѐрий бўлади ва
ўзгартиради. айнан шунинг учун сўзларнинг бундай
Атоқли отлар масалан, жой номи, таснифини истаганча ишлаб чиқиш
исм ва фамилия тушунча эмас, балки мумкин. Масалан, ѐқимли ҳислар
белги, марка, тамғадир. Турдош от эса уйғотувчи сўзлар туркуми; услубан
тушунчадир. Чунки унда белги- нейтрал сўзлар туркуми; қардош (бир
хоссаларнинг бутун бошли қатори бор. оилага мансуб) сўзлар туркуми ва ўзаро
Л.В.Шчерба формал грамматика, қардошлик хусусиятига эга бўлмаган
гарчи хос бўлмаган нарсани тилга сўзлар туркуми ва б., ва ш.к. Сўз
тақайверган эски грамматикага зид ўлароқ туркумларининг ранг-баранг таснифлари
юзага келган бўлса-да, бу каби саволларга Н.Н.Дурновонинг "Что такое синтаксис?"
жавоб беролмаслигини қатъий уқтиради. ("Синтаксис нима ўзи?") [Журнал: "Родной
3. Я н г и г р а м м а т и к а ф о й д язык в школе", 1923, №4]. Д.Н.Ушаков ҳам
а л и бўлиши керак. Лев Владимирович бу муаммога муносабат билдириб,
амалий жиҳатдан бундан 30 йил илгари сўзларнинг маъноси ва шаклига кўра ҳам
эълон қилинган бир мақолада грамматика туркумлаш мумкинлиги ҳақида ѐзади.
тўғри ўқишни ва ѐзишни ўргатмайди, Л.В.Шчербанинг ѐзишича,
балки тил устида олиб бориладиган тадқиқотчи қайси тасниф тил тизимининг
кузатишлар йўли билан уни онгли ўзи томонидан "таклиф" қилинаѐтганини
ишлатилишга тайѐрлайди, натижада (элакишаѐтганини) излаш керак. Зеро, гап
"грамматика" сўзи "тил устида "тасниф"да эмас, балки таснифнинг тил
кузатишлар" бирикмаси билан ички хусусиятлари асосида ишлаб
алмаштирилгани ҳақида ѐзади. Унинг чиқилишидадир.
фикрича, илм ўз исботини амалиѐтда 2. Бинобарин, деб ѐзади
топади, яъни сўзни, сўзнинг у ѐки бу Л.В.Шчерба, сўз туркумлари ўзининг
шаклини, гапни қандай ясаш кераклигига қандайдир турғун ташқи
ўргатиш керак. ифодаловчиларига эга бўлмаса, тилнинг
2. Рус тилида сўз туркумлари ўзида бундай категориялар бўлмайди.
ҳақида 3. Сўз туркумларининг ташқи
Л.В.Шчерба рус тили грамматикаси ифодаловчилари (белгилари) жуда хилма-
бошланғич курсини қайта кўриб чиқиш хил бўлиши мумкин, масалан, турли
асносида сўз туркумлари ҳақидаги жуда сўзларнинг "шаклий ўзгариши"
эски ва мунозарали масала очилиб (турланиши ва тусланиши), префикс,
қолгани, умумий тилшуносликка доир суффикс, қўшимча, гап урғуси, интонация,
ишларда масалага, одатда, "сўз сўз тартиби, махсус ѐрдамчи сўзлар,

23