Page 25 - 4-2016
P. 25

Хорижий филология.  №4, 2016 йил



            синтактик  алоқа  ва  ш.к.  Рус  тилида             ундов  сўз  эмас,  балки  феълдир  ...  Ўз-
            турланиш  от  ва  сифатга  хос.  Бошқа              ўзидан аѐнки, товушга тақлид деб аталувчи
            тилларда,  масалан,  лотин  тилида  феъл            мяу-мяу  (миѐв-миѐв),  вау-вау  (вов-вов)
            (gerundium) ҳам турланади. Сўзнинг шахс-            кабиларни  ҳам  ундов  сўзлар  дейиш  учун
            сонда  ўзгариши  –  тусланиш  –  жуда  кўп          ҳеч қандай асос йўқ".
            тилларда  феълга  хос  хусусият.  Лекин                    II. Л.В.Шчерба мустақил ва ѐрдамчи
            шундай  тиллар  ҳам  борки,  отлар  ҳам             сўз  категориялари  орасидаги  фарқни
            тусланади.  Бу  фикрни  асослаш  учун               қуйидагиларда        кўради:      биринчиси
            Л.В.Шчерба қуйидаги манбани келтиради:              мустақил  маънога  эга,  иккинчиси  фақат
            А.Руднев.  Хори-бурятский  говор,  вып.1            тафаккур         унсурлари        орасидаги
            [Спб.-Пгр.,  1913-1914],  стр.  XXXVIII).           муносабатни      ифодалайди;      биринчиси
            Бинобарин,  шахс-сон  категорияси  фақат            ўзича  мазкур  сўз  ѐки  сўз  бирикмасини
            феълга     хос    белги    дейиш     таассуб        кенгайтиради      (бошқа    сўзлар     билан
            (бидъат)дан  бошқа  нарса  эмас.  Когда  вы         бирикади):  мен  ѐзаяпман,  мен  асар
            приехали?  гапида  урғу  когдага  тушса,  у         ѐзаяпман,  иккинчиси  ўзича  бошқа  сўз
            равиш (ҳол), Когда вы приехали, было еще            билан  киришмайди:  на,  при,  в,  п,  чтобы,
            светло  гапида  урғу  олмаган  когда  –             быть, стать (боғлама бўлиб келганда); 3)
            боғловчи.  Ёки  интонацияга  қараб,  гап            биринчиси гап урғусини олади, иккинчиси
            бўлаги     тури    аниқланади:     1)   рана        урғу  олмайди  (айрим  ҳолатлар  бундан
            пустяковая      гапида      пустяковая      –       мустасно).  Биринчи  ва  иккинчи  фарқни
            аниқловчи; 2) рана пустяковая гапида эса            уларнинг  белгилари  деб  ҳисобламаслик
            пустяковая – кесим.                                 керак,  чунки  айрим  ѐрдамчи  сўзлар,
                   Л.В.Шчерба       сўзларнинг     ташқи        масалан,  боғламалар  тусланади,  нисбий
            ифодаловчилари  (турланиш,  тусланиш,               олмошлар  (которые,  какой)  турланади  ва
            префикс,  суффикс  ва  б.)ни  ф  о  р  м  а  л      жинс қўшимчаларини олади.
            белгилар  деб  аташни  таклиф  қилади.                     III.   Л.В.Шчербанинг       от     сўз
            Формал  белгилар  ранг-баранг  бўлгани              категориясига       доир       мулоҳазалари
            боис  бир  сўз  моддий  жиҳатдан  ҳар  хил          қуйидагилардир:      1)     предметик      ва
            туркумларга     тушиб     қолиши     мумкин         субстанционалликни        ифодалайди;      2)
            (масалан,  русча  кругом  ҳам  равиш  ва  ҳам       формал  белгиларга  эга:  –  а)  турланади
            предлог  бўлиб  келади).  Демак,  сўз  бирор        (какаду,  пальто  каби  айрим  сўзлардан
            туркумга  кириши  учун,  энг  аввало,               ташқари);    б) сифат ѐрдамида аниқланади;
            категориал хусусиятга эга бўлиши керак.             в)  сифат  билан  боғланади  (красивый
                   Шу  каби  умумий  мулоҳазалардан             какаду),  бошқа  от  билан  битишмайди;  г)
            кейин    Л.В.Шчерба      рус    тилида    сўз       этот  нищий,  все  доброе  нищий  каби
            туркумлари  масаласига  ўтади  ва  бу  ҳақда        бирикмаларда доброе от бўлади; д) олмош
            қуйидаги фикрларни билдиради:                       деб аталувчи қатор сўзлар – я, мы, ты, вы,
                   I. У н д о в лар, олимнинг фикрича,          он,  оно,  она,  себя,  кто?  что?  некто?,
            жуда  мавҳум,  мубҳам  ва  мужмал,  ҳис-            нечто, кто-то, что-то, никто, ничего от
            туйғуни      ифодалайдиган,        синтактик        сўз туркумига киради.
            жиҳатдан  алоҳида  ажралиб  турадиган                      IV.       Олимнинг          қуйидаги
            сўзлардир:  ай-ай!,  ах!,  ура!,  боже  мой!,       мулоҳазаларига  эътибор  беринг:  сифат
            беда!, черт возьми!, черт побери! Аммо бу           категорияси      шаклан     ўзининг     отга
            фикр  тўғри  эмас,  чунки  Черт  вас  всех          муносабати        билан        ифодаланади,
            побери!  ѐки  Татьяна  –  ах!  (Пушкиндан)          бинобарин,  от      бўлмаса,  сифат      ҳам
            гапларида черт побери! (жин урсин!) ҳис-            бўлмайди:  мой,  твой,  наш,  ваш,  свой,
            ҳаяжон гап, ах (эҳ) эса – кесим: "Мен учун          этот,  тот,  такой,  какой,  который,
            эх, ах, – давом эттиради фикрини муаллиф,           всякий,  сам,  самый,  весь,  каждый  каби
            Татьянага  тегишли  ва  шунинг  учун  у             "олмошлар",  "тартиб  сонлар"  (биринчи,

                                                            24
   20   21   22   23   24   25   26   27   28   29   30