Page 48 - 4-2016
P. 48
Хорижий филология. №4, 2016 йил
ulayundlug„, to„gar, bajanak, juvoldor, lahjalarda bo‗lgan farqlar haqida‖ sarlavhali
11
japin, jaruqluq kabi urug‗lar tartib raqamda sahifalarida kuzatamiz .
10
tamg‗alari bilan ketma-ket berilgan . Aslida, Mahmud Koshg‗ariy
Devonda Mahmud Koshg‗ariy urug‗- tomonidan fikr yuritilgan umumturkiy til
qabilalar tilining umumlashib o‗sha davrlardayoq shakllangan eski o‗zbek
boriayotganligini va ular ilk adabiy til adabiy tilining ilk ko‗rinishidir. Chunki olim
tarmoqlari sifati shakllanayotganligini juda sanab o‗tgan qabilalar va ularning lahjalari,
yaxshi sezgan. Shu bois ularni guruhlarga ayniqsa, chigil gruppasi, o„g„uz guppasi,
bo‗lib, klassifikatsiya qilgan. Olim bergan qipchoq guruppasi kabi yuzaga kelayotgan
ma‘lumotlardan umum qabilaviy tilning boshlang‗ich umumiy bir guruhlar tili, ya‘ni
shakllanishida quyidagi uch guruh qabila va adabiy til tarmoqlari o‗zbek xalqining dialekt
urug‗lar lahjalari sezilarli bo‗lgan : va shevalariga deyarli mos keladi.
I guruh qabilalarga sug‗dak, kanjak, Mahmud Koshg‗ariy tomonidan
arg‗u, tubut, tangut, xutan uyg‗ur kabilar qabila, qavm, urug‗ sifatida yuqorida qayd
kiritilgan. Ular faqat shaharlarda etilgan ma‘lumotlar bilan birlikda, yana bir
yashashgan.... Ularning o‗z tillari (shevalari), qancha etnik nomlarni devonning ko‗pgina
yozuvlari ham bo‗lgan. Masalan, sahifalaridagi so‗zlarning ba‘zi izohlarida
uyg‗urlarning tili turkcha bo‗lsa-da, o‗zaro qayta-qayta tilga oladi. Bular quyidagilar:
so‗zlashuvda shevasi (o‗z tili) ni ham chigil, o‗g‗uz, turk, yag‗mo, tuxsi, sug‗dak
qo‗llaganlar. Bu guruhdagi barcha qabilalar (sug‗d), arg‗u, xo‗tan, tubut, tangut, bulg‗or,
lahjasi shakllanayotgan adabiy tilning shahar suvar, tajik, arab, xitoy (chin, mosin), qiniq,
tipi sifatida qaralib, ular so‗zlashuvida o‗z qayig‗, bayundur, ifa (iva, yiva), ezgish
tillari (shevalari)ning ta‘siri ham sezilib (ekzish) och/o‗ch/uch salg‗ur (solg‗ur),
turgan. afshar, begtili, bukduz (buktuz), bayat
II guruhdagi qabilalarga jumul, qay, (boyot), yozg‗ir, aymur (eymur), aramut,
yabaqu, totor, basmil kabilar kiritilgan. Bu qorabuluq, olquabuluq, igdar, uragir (urakir-
qibilalar asosan dashtlarda yashaganlar. Ular yuragir), yamak, tutirqa (to‗tirqa), ulayndlug‗
shevalari o‗ziga xos turkcha bo‗lsa-da, lekin (ulayundlug‗), tug‗ar (to‗gar), elka, juvaldor,
umumiylik sezilarli bo‗lgan. Shu bois ular japin (japni), jarluqlug‗ (jarlug‗luq), qirqiz,
lahjasi shakllanayotgan II guruh adabiy til qarluq, chik, bulaq, kuchat, kujo, xalach,
tarmog‗ini tashkil etgan. tot(tat), tavg‗ach, uyg‗ur, turkman, totor,
III guruhdagi qabilalarga qirg‗iz, bulaq, charuq, od (o‗z), tarbin, tot, ug‗roq,
qipchoq, o‗g‗uz, tuxsi, yag‗mo, chigil, ig‗roq, sug‗dak, banak, bayanak (bajanak, bajang),
yaruq, qarluq, qangli kabilar kiritilgan. Ular yabaqu, ug‗roq, qoy, jumul, basmil, o‗zuz,
faqat turkchada so‗zlashganlar, yamak va yamoq qanjak kabilar shular jumlasidandir.
boshg‗irtlar ham bularga yaqin bo‗lgan. Shu Umuman, juda ko‗p etnik nomlar haqida
kabi Rumgacha cho‗zilgan bulg‗ar, suvar devonning har erida yo‗l-yo‗lakay tilga olinib,
(shumir-U.S.) bajanaklar tili turkcha bo‗lib, qisqacha izohlar ham berilgan, ba‘zilari esa
ularda ayrim so‗zlar oxiri qisqartirib so‗zlarning lisoniy tahlili jarayonida qayta-
qo‗llanilgan. Uchinchi guruhdagi qabilalar qayta tilga olingan. (1, 2, 3-tomida).
ham sahro (dasht)larda, shuningdek, qisman Qipchoq (qifchaq) - turkiy qabila.
shaharlarda istiqomat qilganlar. Olimning ana Etil-qipchoq eli, Qashg‗ar yaqinidagi joy
shu tarzdagi klassifikatsiyasidan so‗ng bu uch nomi (1-t.103, 440); Yag„mo„, tuxsi, chigillar
guruh urug‗-qabilalar tilining farqli va Ila daryosi bo‗yida yashaganlar (1-t.118,
umumiylik tomonlari misollar asosida tahlil 387); Ezgish (ekzish) O‗zganda turuvchi
ham etgan. Buni biz devondagi ―Tilda va turkiy qabila (1-t.122); Och (o„ch, uch)
qabila (1-t.129); tubun-uch qabilasining so‗zi
10 11
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 89- . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 66-69-
91-бб. бб.
47
