Page 46 - 4-2016
P. 46
Хорижий филология. №4, 2016 йил
Yuqorida qayd etilgan ma‘lumotlardan arg„u shaharlarining hammasida
so‗ng devonda ―Turklar tilining xususiyatlari‖ yashovchilarning tilida ham kamchilik bor.
sarlavhasi ostida qisqacha bo‗lsa-da, ajoyib Qashqarda qanjakcha so‗zlashadigan
fikrlar bayon qilingan. Olim avval qishloqlar bor. Shahar o‗rtasida turuvchilar
shaharliklar bilan borish-kelishi bo‗lgan, hoqoniy turkchasida so‗zlaydilar. Men
aniqrog‗i ikki tilda so‗zlashuvchilar, umuman, bungacha so‗zlaganlarim shahar xalqidir.
shaharlik turkiy qabilalar haqida ma‘lumotlar Rumdan Mochingacha bo‗lgan turk
beradi: “sug„dak, kanyak (kanjak), arg„ular shaharlarining bo‗yi besh mingdan sakkiz
ikki tilda so‗zlashuvchilardir; xotanlar, ming farsahgacha etadi. Bu shaharlar o‗rni
4
to„bo„tlar va tangutlarning ba‘zilari ikki doirada (kartada) ko‗rsatdim ‖ . Olimning
tilda so‗zlaydiganlar va boshqa shaharlarga ma‘lumotiga ko‗ra, ba‘zi turkiy qabilalar
borib yurganlar tilida buzuqli bordir. shaharliklar bilan aloqasi borligi tufayli,
To‗bo‗tlarning tillari alohidadir, xususan, turklashgan qabilalar ikki tilda
xo‗tanliklarning ham ayrim tillari bor. so‗zlashganlar. Ular tilida turkiy va forsiy
To‗butlar ham, xo‗tanliklar ham turkchani (sug‗d) tiliga xos xususiyatlar mavjudligini
yaxshi bilmaydilar. Bular bu yerlarga so‗ng qayd etgan.
kelganlar... jabarqaliqlar, ya‟juj, Shundan so‗ng, u sof turk tilda va
ma‟jujlarning uzoqda turishlari, Mochin- unga yaqin bo‗lgan tilda so‗zlashuvchi turkiy
Chin bilan ularni katta dengiz ayirib turgani qabilalar haqida ma‘lumotlar beradi. Masalan,
uchun ularning tillari bilinmaydi. Mochin va Turkiy tilning ―Eng to‗g‗ri va aniq shakli
chinliklarning alohida tillari bor bo‗lsa-da, faqat birgina shu tilni biladigan (birgina
shaharliklar turkchani yaxshi biladilar... turkiy tilda so‗zlashadigan-U.S.), forslar bilan
balasog‗unliklar sug‗dcha va turkcha aralashmaydigan va shaharlarga borish-kelish
so‗zlaydilar. Tiraz (Tolos) va Madinatulbayza qiladigan odami bo‗lmagan kishilarning
shaharlarining xalqlari sug„dcha, ham tilidir‖. Masalan, ―qirqiz, qipchoq, o‗g‗uz,
turkcha so‗zlaydilar. Ispijab/Ispijob (hozirgi
Chimkent)dan to Balasog‗ungacha bo‗lgan 4 . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 65-66-
бб.
45
