Page 45 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ

“DEVONU LUG„OTIT TURK” ASARIDA ADABIY TIL ILK
TARMOQLARINING YUZAGA KELISHI HAQIDA

Sanaqulov Usmon,
Samarqand davlat chet tillar instituti professori
Qurbonov Abdumalik,
Samarqand davlat universiteti o’qituvchisi

Kalit so’zlar: urug’, qabila, qavm, klassifikatsiya, sheva, lahja, guruh, tarmoq.

Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, sanoqsiz allaqancha urug‗lari bor. Men
adabiy til ilk tarmoqlari masalasida Mahmud bulardan asosini, ona urug„larini yozdim,
Koshg‗ariyning "Devonu lug‗otit turk" asari shaxobchalarini tashladim... Bular bayanak
tarixiy yozma manbalar orasida alohida (bajanak), qifchaq, o„g„uz, yamak,
qiymatga ega. Unda qadimgi davrlardagi boshg„irt, basmil, qay, yabaqu, tatar,
etnonimlar, urug‗- qabilalar haqida muhim qirqiz, chigil, tuxsi, yag„mo, ig„raq, yaruq
ma‘lumotlar berilgan. Qomusiy olim o‗z (jaruq), jumul, uyg„ur, tangut, xitoy (chin),
asarida o‗sha davrlardagi turkiy urug‗- tavg„aj (mochin)”kabi katta qabilalardir...Bu
qabilalar, ularning tarqalgan o‗rinlari, qabilalarning turar joylarini doira(ichi)da
birlashmalari (ittifoqlari) haqida aniq ko„rsatdim‖. Bu doira shakldagi chizma
ma‘lumotlar beradi. Mahmud Koshg‗ariy aslida turkiy qabilalar joylashgan geografik
o‗sha davrdagi qatnov qiyin bo‗lgan sharoitda xarita devonning birinchi tomidagi ―Turk
nihoyatda keng va katta hududlarni kezib o‗z qabilalari va ularning bayoni‖ nomli
asari uchun materiallar to‗plagan. Chunonchi, sarlavhasida qayd etilgan. Shuning uchun
Rumdan Mochingacha, xususan, Yuqori ushbu asarning tarjimoni professor
Chindan boshlab butun Movarounnahr, S.Muttallibov aytganidek, bu xarita
Xorazm, Farg‗ona, Buxoroga qadar devonning birinchi tomidagi ―Turk qabilalari
cho‗zilgan hududlarning qishloq va va ularning bayoni‖ nomli sarlavhasida
shaharlarini kezib chiqqan. Ayniqsa, o‗sha aytilgan fikrlardan keyin berilishi lozim
davrlarda poytaxt mavqeiga ega bo‗lgan bo‗lgan. Zero, bu fikrni arabcha nusxaning
Samarqand, Buxoro, O‗zgand, Toshkent, birinchi tom 32-sahifasidagi ma‘lumot ham
Qashqar, Balasog‗un, Barsag‗on, Sayram kabi quvvatlaydi. Lekin bu xarita profesor
juda ko‗p markaz shaharlarda bo‗lib, u erda S.Muttallibov qo‗lidagi nusxada ikkinchi
yashovchi aholi qatlamini va o‗ziga xos tili tomning 28-29-betlar orasida yopishtirilgan
3
(lahjalari)ni ham izohlagan. ekan . Doira shakldagi xarita quyidagicha
Mahmud Koshg‗ariyning "Devonu ilova etilgan:
lug‗otit turk" asarida ajdodlarimizning
shajarasi haqida juda muhim ma‘lumot
mavjud. Unda 70 dan ziyod etnonimlar qayd
etilgan. Xususan, unda qabilalar shajarasining
ro‗yhati o‗ziga xos tartibda berilgan. "Devonu
lug‗otit turk" asarida avval Turklar haqida
ma‘lumot aytilgan. Olimning yozishicha,
―Turklar aslida 20 qabiladir. Ular Nuh
payg‗ambar fazandi Yofasning o‗g‗li Turkka
borib taqaladilar... Har bir qabilaning 3 . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том.-
Т.: ―Фан‖, 1960, 64-б.
44