Page 47 - 4-2016
P. 47
Хорижий филология. №4, 2016 йил
tuxsi, yag‗mo, chigil, ig‗raq, yaruq tillari qancha qishloqlarda yashovchi) qabilalar
faqat turkchadir. Yamak va bashg‗irt tillari nomini bildirgan. Makidoniyalik Iskandar
bularga yaqindir. Shuningdek, qay, jabaqu (Aleksandr) davridan boshlab ―chigiliy‖ deb
6
(yabaqu), tatar, bismil qabilalarning har biri yuritilganligi aytilgan . Mutafakkir Alisher
o‗ziga xoslikka ega bo‗lsa-da, turkchani Navoiy asarida ham Mahmud Koshg‗ariyning
yaxshi biladilar. Rumgacha cho‗zilgan fikrlari tasdiqlanadi. Navoiyning yozishicha,
bulg‗ar, suvar, bajanaklar tili ba‘zi so‗zlarning Iskandarning Movarounnahrga harbiy yurishi
oxiri qisqartirilgan bir turkchadir... Tillarning paytida ko‗plab turkiy qabilalar qatori chigil
yengili o‗g‗uzcha, eng to‗g‗risi, yaxshisi – va yag‗mo qabilasi bir bo‗lib qarshilik
yag‗ma, tuxsi qabilalarning tili va ko‗rsatgan. Masalan, “Chigil birla
shuningdek, Ila (Ili), Ertish (Irtish), Yamar, yag„modin aylab ubur, Nechukkim,
7
Etil vodiylaridan uyg‗ur shaharlarigacha chamandin sovobu dubur‖ .
yashovchilar tilidir. Uyg‗urlarning ham tillari Manbalardan seziladiki, chigillar ham
turkchadir, lekin o‗zlari bir-birlari bilan juda qadimiy turkiy qabilalardan bo‗lgan, ular
so‗zlashadigan boshqa bir tillari ham bor. ayniqsa, yag„mo, tuxsi kabi qabilalar bilan
Bularning ichida eng ochiq va ravon til – yaqin hududlarda ittifoq bo‗lib yashagan.
5
Hoqoniya o‗lkasida yashovchilarning tilidir ‖ Ularning tillarida ham birlik yuzaga kela
. Bizningcha, Mahmud Koshg‗ariy Hoqoniya boshlagan. Hatto, ular tili bilan Ila, Irtish,
o‗lkasidagi aholisi tili, yoki turk tili deb, o‗sha Yamor vodiylaridan, Yuqori Chingacha
davrlarda endigina qabilalararo bo‗lgan hududlarda yashovchi qabilalar tilida
8
shakllanayotgan umumqabilalararo til, ilk umumiylik yuzaga kela boshlagan . SHu bois,
adabiy tilining tarmoqlarini nazarda tutgan Mahmud Koshg‗ariy o‗g‗uzlar Jayhundan
bo‗lsa kerak. yuqori Chingacha bo‗lgan yerlardagilarning
9
Darhaqiqat, Mahmud Koshg‗ariyning hammasini ham chigil deb ataydilar , degan
muhim bir ma‘lumotlaridan biri shundan fikrni aytgan bo‗lsa ajab emas.
iboratki, o‗sha davrlarda juda ko‗p qabilalar ―Devonu lug‗otit turk‖ asarining 89,
muomalada o‗z tillari (shevalari)dan tashqari, 90, 91 sahifalarida o„g„uz etnonimi haqida
ularning qabilaviy munosabatlar sharoitida maxsus ma‘lumot berilgan. O„g„uz etnonimi
yuzaga kelayotgan yana boshlang‗ich avval turklarga xos bir qabilaning nomi deb
umumiy bir guruh-guruh til, ya‘ni adabiy til izohlanadi. So‗ng o‗g‗uz qabilasining katta
tarmoqlari ham shakllanayotganligini aniq bir tarmog‗ini turkman o„g„uzi, aniqrog‗i
dalillar orqali talqin etgan. Masalan, chigil turkman qabilasi deb atab, ularga xos 22
gruppasi, o„g„uz guppasi, qipchoq urug‗ning nomlarini va har bir urug‗ning
guruppasi kabi. Xuddi o‗sha yuqorida qayd (mollariga bosilgan) o‗ziga xos tamg‗alari
etilgan qabilalar tili (lahjalari) shakllarini birma-bir ko‗rsatib beradi. Demak,
shakllanayotgan adabiy tilga asos bo‗lishini o‗g‗uz etnonimi keng va tor ma‘nosida
bilgan. Shu bois, ularni nomma-nom sanab, qo‗llangan. Keng ma‘noda turklarga xos
ular haqida aniq ma‘lumotlar bergan. Hatto, o‗g‗uzlarning ko‗plab qabilalari umumiy
ayrimlari haqida devonning ba‘zi sahifalari nomi, tor ma‘nosida esa turkman o‗g‗uzi
maxsus fikr bildirgan. Masalan, yuqorida ma‘nosida, bitta qabila tushunilgan. Devonda
qayd etilganidek, turk etnonimini izohlashda turkman o‗g‗uzlarining birinchisi va
uni ba‘zan turkiy qabilalarning umumlashgan boshliqlari qiniqlar nomlanganligi aytilib,
nomi, ba‘zan esa til (shevasi) jihatidan so‗ng qayig„, bayun, iva (yiva), salg„ur,
farqlanuvchi alohida qabila sifatida turkiy afshar, begtili, bo„kdo„z, bayot, yozg„ir,
qabilalar qatorida sanab o‗tadi. Shuningdek, eymur, qorabuluk, igdar, urakir, to„tirqa,
devonda chigil etnonimi uch xil (Quyas,
Barsaan, Tiroz shaharlarida va Qashqarda bir 6 . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 374-б.
7 . Алишер Навоий. Хамса.-Т.: ―Фан‖, 1960 (Шомурод
котиб нусхасида 400 б.).
5 8
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 65-66- . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 10-б.
бб. 9 . Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 374-б.
46
