Page 56 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

ҚЎШМА СЎЗ КОМПОНЕНТЛАРИ ХУСУСИДА

Туробов Абдурайим Маликович,
Самарқанд давлат чет тиллар институти доценти

Калит сўзлар: чатишма, аббревиация, қисқартма, семантик компрессияси.

Қўшма сўз компонентлари Мазкур дарсликда сўзларнинг соф
ўртасидаги синтактик муносабат ва қўшилиши боғланиш ҳамда эргашиш
семантик муносабат кичик синтаксис орқали содир бўлиши мумкинлиги қайд
масалалари тавсифи нуқтаи назаридан этилади: чѐрно-белый, диван-кроват;
шартли равишда ўрганилади. Айнан шу водонепроницаемый, засухоустойчивый.
мақсадда қўшма сўзлар сўз Чатишиш усулида шаклланувчи
бирикмаларининг, баъзан эса гапнинг қўшма сўзларга қуйидаги мисоллар
семантик компрессияси хусусида ҳам берилади: быстрорастворимый,
мулоҳаза юрита оламиз. долгоиграющий.Чатишиш ҳолатида
Қўшма сўз компонентларининг шаклланган қўшма сўзлар, одатда, сўз
синтактик муносабати, гарчи у аксарият бирикмаларининг муқобили бўла олади
ҳолларда сўз бирикмасининг семантик (1.313).
компрессияси бўлса ҳам, сўз бирикмалари Н. М. Шанский ва А. Н.
компонентларининг синтактик Тихоновларнинг қайд этишларига кўра,
муносабатидан фарқ қилади. Фикр далили икки ѐки ундан ортиқ ўзакнинг
учун А.Н.Гвоздев берган қуйидаги қўшилишидан ташкил топган қўшма
мисолларга мурожаат этамиз: сўзлар ичида ҳозирги рус тилида от ва
рыболовства–рыболов, сталеварение– сифат туркумларига тегишли сўзлар анча
сталевар.Бу ўринда берилган қўшма сермаҳсул саналади. Бундай усул билан
отларда объект ва ҳаракат муносабатлари янги феъллар умуман ясалмайди (3.68).
ўз аксини топганини кўрамиз. Бироқ шуни Ҳозирги ўзбек тили материалида ҳам
ҳам айтиш керакки, объект билан ҳаракат қўшма сўз мавзуси анча мукаммал
ўз-ўзича муносабатга кириша олмайди. ўрганилган. Бунда, айниқса, қўшма отлар
Бунда яширин ҳолда келаѐтган субъект ва қўшма сифатлар ясалиши масаласига
ҳам қатнашади ва натижада объект– жиддий эътибор қаратилганини кўрамиз.
ҳаракат–ижрочи тўғрисида синтактик М.Мирзаев, С.Усмонов ва
боғланиш тасаввур этилади. И.Расуловларнинг ―Ўзбек тили‖ (1996)
1989 йилда В. А. Белошапкова дарслигида қўшма от ва қўшма
таҳрири остида чоп этилган ― Ҳозирги рус сифатларнинг компонентлари ўртасидаги
тили‖ дарслигида қўшма сўзларнинг синтактик (микросинтагматик) муносабат
аффикссиз шаклланувчи ҳодиса қай тарзда шаклланиши ва уларнинг
сифатидаги тавсифи берилади. Мазкур турлари яхши изоҳлаб берилган.
ишда аффикссиз шаклланувчи ясама Дарсликда кўрсатилишича, қўшма
сўзлар тўртга бўлиб ўрганилади: отлар компонентлари ўртасида қуйидаги
1) Сўзларнинг соф қўшилиши; 2) синтактик муносабатлар қайд этилади:
чатишма 3) аббревиация; 4)қисқартма 1. Аниқловчи – аниқланиш: оққуш,
(усечения) (1.214). учбурчак,
Мазкур аффикссиз шаклланувчи 2. Эга – кесим: сойкелди, қорѐғди.
ясама воситалардан биз, асосан, соф 3. Тўлдирувчи- кесим: муз ѐрар,
қўшилиш ва чатишмага эътибор отбоқар.
қаратамиз, зотан, улар қўшма сўларни 4. Ҳол – кесим: босволди,
тақозо этади. олибсотар.

55