Page 57 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

5. Кесим (гап) – ундалма: йўқлиги ҳақидаги фикри, назаримизда, бир
уртўқмоқ, ѐрилтош. оз изоҳталаб кўринади.Чунки, қўшма
Қўшма сифатларда: сўзнинг ички структурасига мурожаат
1. Эга-кесим: бахтиѐр. этадиган бўлсак, у ҳолда унинг
2. Аниқловчи – аниқланиш: компонентлари ўртасида юқорида эслатиб
нимжон, нимранг. ўтилган аниқловчи-аниқланиш,
3. Тўлдирувчи – кесим: тўлдирувчи-кесим, ҳол-кесим ва ҳ.к.
тинчликсевар. тарзидаги микросинтактик муносабат
4. Ҳол – кесим: эртапишар мавжудлиги кўзга ташланади. Бизнингча,
(4.118).Бу ўринда шу нарса ҳарактерлики, қўшма сўзларда ифодаланадиган маъно
айни пайтда кичик синтаксисда яхлит ҳолда идрок этилади. Уни қисмларга
ўрганилиши лозим бўлган аниқловчи- бўлиб бўлмайди. Синтактик нуқтаи
аниқланиш, тўлдирувчи – кесим, ҳол – назардан эса қўшма гап қисмларини
кесим, кесим – ундалма тарзида синтактик яширин алоқада дейиш мумкин. Бу ўринда
муносабатларга жиддий аҳамият юқорида эслатиб ўтилган атама –предикат
берилган.Бу жуда муҳимдир, зотан, сўз тушунчаси қўлланилиши мумкин.
сатҳида бу сингари синтактик А.Ҳожиев ўзбек тилида композиция
муносабатлар, ҳатто эга билан кесим ѐки синтактик усул билан сўз ясаш, яъни
ўртасидаги муносабат мавжудлиги бугунги қўшма сўзлар ясалиши масаласига ижобий
кунда сўз синтаксисининг илмий ѐндашмайди. Олим бу ҳақда
асосланиши учун имконият яратмоқда. қуйидагиларни таъкидлайди: ―Ўзбек тили
Аслини олганда, бундай синтактик сўз ясалишига оид ишларнинг ҳаммасида
муносабатлар катта синтаксис текширув сўз ясашнинг композиция усули қайд
объекти–гап сатҳида ҳам кузатилади. этилади ва у сўз ясашнинг маҳсулдор
Бироқ, кичик синтаксис текширув объекти усули сифатида таърифланади. Бироқ
– ясама сўзларда масала тавсифи статик ҳодисага бевосита ўзбек тилининг ўз
ҳарактерли эканлиги билан ажралиб материалидан келиб чиқиб ѐндашилса,бу
туради. Гап компонентларининг синтактик тилда сўз ясашнинг ―композиция усули‖
муносабатлари эса ҳар доим динамик деб аташ мумкин ва лозим бўлган усули
характерлидир. йўқлиги маълум бўлади ‖ (6.8).
А.Ғуломовнинг қайд этишига кўра, А.Ҳожиевнинг фикрига кўра, ўзбек
қўшма сўз бир бутун лексик маъно – бир тилида икки мустақил сўз маълум
мураккаб тушунча ва яхлит шаклланиш – грамматик шаклда бирикади ва бирикувчи
грамматик структурасининг ҳам сўзлар ўртасида грамматик алоқа борлиги
яхлитлиги, фонетик бутунлик билан сезилиб туради. Бундай бирикиш
характерланади, демак, у бир сўздир, боғланиш натижасида луғавий бирлик,
унинг компонентлари-қисмлари орасида яъни лексема эмас, балки синтактик
грамматик алоқа йўқ (лекин семантик бирлик сўз бирикмаси ѐки гап шаклланади
алоқа бор) (5.33). (6.9).
А.Ғуломовнинг фикрига қўшилиш Олимнинг фикрига кўра, сувчи,
мумкин. Айниқса, қўшма сўз текисла сўзларидаги ―-чи‖ ва ―-ла‖ сўз
компонентлари ўртасида семантик алоқа ясовчи, ―қўшма сўз‖ деб аталувчи сўзларда
мавжудлиги муҳимдир. Албатта, ҳар бундай ҳолат йўқ. Қирқ бурун,ит бурун,
қандай икки сўзни қўшиб сўз ясаб бойўғли, қирқ оғайни кабиларда сўз ясовчи
бўлмайди. Сўз ясалиши жараѐнида ўзаро қисм бирлик йўқ. Бинобарин улар сўз
муносабатга киришаѐтган сўзлар семантик ясалиш таркибига эга эмас ва бу
диструбуция қамровида бўлади. Бироқ, сўзларнинг ясалиш усули бор, улар бир
олимнинг қўшма сўз қисмлари орасида усулда ясалган сўзлар дейиш мумкин эмас
грамматик алоқа, яъни синтактик алоқа (6.9).

56