Page 80 - 4-2016
P. 80

Хорижий филология.  №4, 2016 йил



            (2001)  «инсоннинг  асосий  сифатлари»ни                     Масалан,  венгер  олими  Т.Чэте
            фразеосемантик        майдон      доирасида         соматик  компонентлардан  «кўз»,  «қулоқ»,
            ишлаганлар.                                         «бурун»     ва   «қўл»  компоненти  бор
                     Гарчи бундай ишларда «семантик             ФБларни        маълум       фразеосемантик
            майдон»  атамаси  қўлланилган  бўлса-да,            гуруҳларга ажратади[17]. Ҳар бир гуруҳга
            лекин  унда  асосий  эътибор  «концепт»             ФБ  маъносига  тааллуқли  бўлган  умумий
            масаласига  қаратилади.  Масалан,  «ѐлғон»          номлар  қўйилади.    Лекин  бу  таснифда
            концепти  (Шаховский,  Панченко,  1999);            баъзи  бир камчиликлар  мавжуд.  Масалан,
            «қалб»     концепти      (Тильман,      1999;       «кўз»    компонентли       ФБлар     «кўриш
            Кириллова,         2000);        «эркак/аѐл»        идроки»  номли  семантик  гуруҳга  мансуб
            концептлари       (малышевская,        1999);       деб  кўрсатилади  ҳамда  улар  ўз  навбатида
            характер  ифодаловчи  «қўрқоқ»,  «мағрур»,          бир неча турларга бўлинади:
            «баджаҳл»  концептлари  (Динь  Тхи  Тху                      А)  жиддий  эътибор  маъносини
            Куэн, 2001) ва б.                                   ифодаловчи ФБлар: «кўзни олайтирмоқ»;
                     Бундан      кўринадики,      баъзан                 Б)    тез    қарамоқ     маъносини
            концептуал  таҳлил  натижалари  структур-           ифодаловчи ФБлар: «кўзи тушмоқ»;
            семантик  модель  натижалари  билан  тўғри                   В)   кимгадир     ѐки    нимагадир
            келиши      мумкин.      Сабаби     юқорида         нигоҳни        йўналтириш        маъносини
            келтирилган  ишлардаги  концептларнинг              ифодаловчи ФБлар : «кўз ташламоқ»;
            барчаси  семантик  майдон  доирасида                         Г) ҳайдаш маъносини ифодаловчи
            ўрганилган.  Бундан  концептуал  модель             ФБлар: «кўздан йўқотмоқ»;
            ҳақида шундай хулосага келиш мумкинки,                       Д)        кузатмоқ,        қарамоқ
            у  тил  ва  когнициянинг  ўзаро  алоқасига          маъноларини  ифодаловчи  ФБлар:  «икки
            асосоланар экан.                                    кўз билан».
                     Фразеологияда  моделлашнинг  3-                     Бу  ўринда  ҳар  бир  ажратилган
            усули  бу  идеографик  (мавзуий)  тавсиф            гуруҳ  таснифи  учун  аниқ  мезонларнинг
            усулидир.  Бунда  Фбларнинг  тавсифи                етишмаслиги сабаб баъзи жиҳатлари тўғри
            уларни  тушунтириш  билан  қиѐсланади.              келмайди.        Негаки,        келтирилган
            Идеографик  (мавзуий)  тавсифда  ҳам                мисолларнинг  у  ѐки  буниси  бошқа  тур
            «семантик      майдон»,     «микромайдон»,          учун  ҳам  тааллуқли  бўлиши  мумкин.
            «кичик гуруҳ» каби атамалар қўлланади.              Масалан,  «кўз  ташламоқ»  ФБни  олайлик.
                   ФБларнинг      асосий     идеографик         У    ҳам    «қарамоқ»,     «тез    қарамоқ»,
            моделда      тавсифларини       Р.И.Яранцев         «кузатмоқ» маъноларини билдиради.
            (1985), В.Н.Телия(1995, 1996), А.К.Бириха,                   Соматик       компонентга        эга
            В.М.Мокиенко,  Л.И,  Степановлар  ўз                ФБларни  семантик  тасниф  қилиш  молдав
            ишларида келтирганлар.                              тилшунос        олимаси       Н.В.Куницкая
                     Фразеологизмларнинг идеографик             томонидан  ҳам  амалга  оширилган.  У  ҳам
            тавсифига бағишланган бадиий адабиѐтлар             «кўз»  компонентли  фразеологизмларни
            таҳлили шуни кўрсатадики, айнан соматик             тўплаб,  уларни  қирққа  яқин  семантик
            компоненти      бор    ФБлар     идеографик         гуруҳларга бўлади.
            тавсифнинг  асосий  объекти  ҳисобланар                       Яна бир олим Р.Х.Хайрулина ҳам
            экан. Бундай идеографик тавсифларни рус             «кўз»      компонентли       соматизмларни
            тилшунослигида        Телия(2006),     эстон        идеографик  моделда  тасниф  қилади.  У
            тилшунослигида        Вакк(1964),     молдав        жами     124    та    «кўз»    компонентли
            тилшунослигида Т.Куницкая(1995), венгер             соматизмларни тўплайди ва улардан фақат
            тилшунослигида       Т.Чэже      (1999)    ва       48     тасигина     «кўриш»      маъносини
            бошқирд тилшунослигида Т.Хайрулиналар               ифодалашини таъкидлайди.
            (2002) амалга оширишган.                                     Юқоридаги  фикрлардан  келиб
                                                                чиқиб,  идеографик  тавсиф  усули  ҳақида

                                                            79
   75   76   77   78   79   80   81   82   83   84   85