Page 79 - 4-2016
P. 79

Хорижий филология.  №4, 2016 йил



            фразеология  (сопоставительный  аспект)»            инсон  тана  аъзоларининг  вазифалари  ва
            номли  китобида  модель  тушунчасига                жисмоний          тузилишининг         ўзига
            қуйидагича  таъриф  беради:  «Фразеологик           хосликларини аниқлаш мумкин.
            модель     –   бу   фразеологик     маънони                  ФБлар семантикасини концептуал
            шакллантирадиган        мантиқий-семантик           моделда     ўрганиш      А.Д.Козаренконинг
            формуладир» [14].                                   тадқиқотларида  давом  этди.  У  ўзининг
                     Бу    таъриф     анча    аниқ     ва       номзодлик  ишида  «ҳайрат»(удивление)
            тушунарли. Чунки фразеологик маънонинг              семантик майдонига кирувчи рус тилидаги
            шаклланиши хусусида сўз кетар экан, унда            ибораларни  тўплаб,  уларни  таҳлилга
            албатта         мантиқий         усуллардан         тортган  эди.  Бунда  уларнинг  метафорик
            фойдаланилади.                                      маънолари  алоҳида  аҳамиятга  эга  дея
                     Рус  ва  чех  тилларидаги  умумий          таъкидлайди      олим      [16,26].   Унинг
            маъноси      «жазолаш»      бўлган    ФБлар         кузатишлари         натижасида        мимик
            қаторини  Мокиенко  структур-семантик               ҳаракатлар  орқали  «ҳайрат»ни  уйғотувчи
            модель  асосида  тадқиқ  этган.  Тадқиқоти          аъзолар  аниқланиб,  улар  билан  боғлиқ
            натижасида  олим  фразеологик  модель               бўлган ФБлар таҳлил қилинган. Олимнинг
            тушунчасини         шундай        изоҳлайди:        кузатишича,  асосан  ҳайратни  «кўз»  ва
            «Фразеологик  модель  деганда  барқарор,            «қулоқ»  компонентли  иборалар  ифодалар
            ўзгармас     бирикмаларнинг       структур-         экан.
            семантик инвариантлари тушунилади».                          Келгусида  фразеология  соҳасида
                     Юқоридаги  фикрлардан  келиб               концептуал     таҳлилнинг     ривожланиши
            чиқиб,    структур-семантик        моделлаш         лингво-маданий  йўналишнинг  истиқболи
            мантиқий тушунча орқали тил ва когниция             билан  боғлиқ.  ФБларнинг  концептуал
            билан  асосланади  деган  хулосага  келиш           таҳлили       лингво-маданий        йўналиш
            мумкин.  Яъни  бу  модель  орқали  тушунча          доирасига  кириб,  у  ФБга  маданий  бирилк
            ФБга  айланади  ҳамда  ФБ  ҳар  томонлама           сифатида қарайди.
            чуқур таҳлил этилади.                                        Концептуал  таҳлилнинг  асосида
                     Фразеологияда  моделлашнинг  2-            концепт           тушунчаси          туради.
            усули     –     концептуал       таҳлилдир.         Тилшуносликка «концепт» тушунчасининг
            Концептуал  таҳлилда  (Добровольский,               кириб  келиши  билан  атамалар  қатори
            1996, Толия, 1996; Шоховский, Панченко,             янада  бойиди.  Бу  тушунча  билан  бир
            1999;    Козаренко      2003)    «концепт»,         қаторда «концептуал таҳлил», «гештальт»,
            «концептуал       модель»,      «метафорик          «когнитология»,      «когниция»      сингари
            модель»  каби  тушунчалар  қўлланади.  Бу           атамалар  пайдо  бўлди.  Кўпчилик  тилдаги
            таҳлил  натижасида  ФБлар  ҳис-туйғуни              бу    ўзгаришларга     турлича     ѐндашди.
            ифодалайдиган      метафорик     моделларга         Масалан,     А.П.Чудиновнинг       фикрича,
            ажратилади.                                         «Когнитив  тилшуносликка  оид  кўпгина
                     «Метафорик                 модель»         адабиѐтларда  аслида  жуда  ҳам  кўп
            тушунчасини  илк  бор  ўз  ишларида                 лингвистик         атамалар       (семантик
            Д.О.Добровольский  қўллайди  ва  «у  айнан          компонент,  семантик  майдон)  қўлланади
            концептуал     метафоранинг      ўзи»    деб        ва  улар  когнитив  атамалар  («концепт»,
            таъкидлайди[15,71].  Олим  бу  тушунчани            «домен»ва б.) сифатида тушунилади[17].
            қўллаб,  «даҳшат»  («страх»)  семантик                       Шуни      алоҳида     таъкидлашни
            майдонининг         умумий        метафорик         истардикки,  «семантик  /  фразеосемантик
            моделини тузди.                                     майдон»  тушунчалари  охирги  йилларда
                     Олимнинг             таъкидлашича,         қатор  тадқиқотларда  учрамоқда  ва  ундай
            ажратилган       метафорик       моделларни         ишлар     ўзининг     долзарблиги      билан
            нафақат  рус,  балки  бошқа  тилларда  ҳам          ажралиб туради. Масалан, Юминова(1999)
            қўллаш  мумкин.  Уларни  қўллаш  орқали             «ўлим» семантик майдонини, Т.Хайрулина

                                                            78
   74   75   76   77   78   79   80   81   82   83   84