Page 78 - 4-2016

Хорижий филология. №4, 2016 йил

В.М.Мокиенко ўзининг чиқаради. Бу эса ўрганилаѐтган ФБнинг
«Славянская фразеология» (1980) номли аниқ, лексик ва структур-синтактик
асарида ФБларни икки гуруҳга бўлган эди: жиҳатдан тушуниш имконини яратади.
1. Айнан маълум физиологик ФБлар маъноларининг жойлашиш ўрнини
ҳаракатни, кўчма маънода қўлланганда эса умумлаштириш эса уларнинг семантик-
нофизиологик ҳаракатни ифодаловчи жойлашув инвариантини ҳосил қилади.
ФБлар; Аниқ ФБлар қаторини умумлаштириш эса
2. Айнан бир физиологик фразео-семантик инвариантни ҳосил
ҳаракатни, кўчма маънода эса бошқа бир қилади.
физиологик ҳаракатни англатувчи ФБлар Райхштейин фикрича, юқоридаги
[11,127]. ана шу уч инвариант ўртасидаги
Мокиенконинг бу таснифида жон боғлиқликни аниқлаш «фразеологик
бор, чунки фразеологиянинг барча турида моделлаш» тушунчасини ҳосил қилади.
«жисмоний ҳаракат» маълум маънода Олим бу моделлашни «салбий
мавжуд. Тадқиқотчининг бу таснифи нофизиологик таъсир»(инсонга нисбатан)
ФБлар ҳосил қилишнинг структур- деб атайди.
семантик модель ѐрдамида аниқлашга Бу моделлаш ўзида яна бир қанча
бўлган илк ҳаракатларидан биридир. майда моделларни ҳам ҳосил қилиши
Мокиенконинг фикрларини олға мумкин. Уларни микромодель деб атасак
сурган ҳолда Н.Д.Арутюнова «инсоннинг ҳам бўлади. Бу микромоделларда
ички олами ташқи белгилар орқали ФБларнинг маънолари паст ва юқори
характерланади, психологик тилда даражада ўрганилиб умумлашади.
«жисмоний» сўзи борки, у метафорик Кўрсатиб ўтилган юқоридаги
маънода қўлланади» деган эди [12]. моделлаш усулларини бирлаштириб идрок
Фразеология соҳасида моделлаш этишнинг ягона когнитив моделини тузиш
ва унинг асосий тамойиллари А.Д. мумкин. Унинг имкониятлари чегарасига
Райхштейин ишларида чуқур ва батафсил нафақат инсон (унинг аъзолари, фикрлаш
ѐритиб берилган[13]. У томонидан ишлаб қонуниятлари), балки уни ўраб турган
чиқилган усуллардан турли олимлар ҳар олам ҳақида ҳам тушунтириш кабилар
хил тиллардаги ФБларни (семантик киради.
майдонини) моделлашда фойдаланган. Бундай когнитив моделни
Масалан, Д.О.Добровольский, Д.О.Добровольский, В.Т.Малыгина,
В.Т.Малигина, Л.Б.Коканиналар Л.Б.Коканина каби олимлар қатор
ўзларининг «Қиѐсий фразеология»(герман тадқиқотларида изоҳлаб беришган. Бу уч
тиллари материллари асосида) номли олимнинг хулосаларига кўра, барча
асарида айнан Райхштейн усулидан универсал қонунлар фразеологик сабаблар
фойдаланишган. билан боғлиқ ва улар мантиқ
Райхштейн ФБларни маъно- қонуниятлари билан асосланади.
моҳиятидан келиб чиққан ҳолда уч турли Ю.П.Солодубнинг
аспектга бўлиб тасниф қилган эди: тадқиқотларида турли тиллардаги
1.Таркибнинг дастлабки ФБларнинг қиѐсий таҳлили муаммолари
(бевосита) маъноси структур-типологик таҳлил орқали
2.Бутун сўз бирикмаси ечилади. Дарҳақиқат, ФБларнинг лексик-
англатадиган дастлабки маъно грамматик ўзига хосликларини қариндош
3.ФБнинг умумий сигнификатив ва қариндош бўлмаган тил материаллари
маъноси. асосида тадқиқ этиш иборалар ўртасидаги
ФБлар қаторидаги компонентлар яқинлик даражасини аниқлаш имконини
маъноларини умумлаштириш уларнинг беради. Ю.П.Солодуб ўзининг
компонент-семантик инвариантини юзага «Современный русский язык. Лексика и

77